“Việt Nam ở đâu trong chiến tranh thương mại Mỹ-Trung” plus 3 more

Việt Nam ở đâu trong chiến tranh thương mại Mỹ-Trung
Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng
Văn nghệ sĩ Việt nam bị biến thành ‘loại thú cô đơn’?
Vì đâu lại có quá nhiều lãnh đạo giả dối?

Việt Nam ở đâu trong chiến tranh thương mại Mỹ-Trung

Posted: 27 Jul 2018 03:09 PM PDT

Nguyễn Quang Dy

"Trâu bò đánh nhau ruồi muỗi chết" (ngạn ngữ)

Trong dân gian, câu ngạn ngữ này có ý cảnh báo kẻ yếu dễ bị vạ lây khi quá gần kẻ mạnh đang đánh nhau (hoặc làm tình). Trên thế gian này, Mỹ và Trung Quốc không phải là trâu bò bình thường, mà là hai siêu cường kinh tế lớn nhất nhì thế giới, đang lao vào một cuộc chiến tranh thương mại, với hệ quả khó lường, cả về kinh tế và chiến lược, đang làm đảo điên thiên hạ. Trong khi đó, Mỹ và Nga là hai siêu cường quân sự đứng đầu thế giới, đang bắt tay nhau, có thể làm đảo lộn bàn cờ chiến lược toàn cầu. Trong bối cảnh đó, Việt Nam có muốn tranh thủ cơ hội này để "tái cân bằng quan hệ nước lớn", nhằm thoát khỏi thế tiến thoái lưỡng nan, hay càng bị mắc kẹt vào trò chơi quyền lực giữa các siêu cường. Điều đáng lo ngại là dường như Việt Nam vẫn chưa sẵn sàng đối phó với các tình huống diễn biến khó lường.

Chiến tranh thương mại bắt đầu

Các nhà nghiên cứu có thể lấy ngày 6/7/2018 làm mốc chiến tranh thương mại Mỹ-Trung "chính thức" bắt đầu. Đó là ngày chính quyền Trump tuyên bố áp thuế nhập khẩu 25% cho hàng hóa Trung Quốc (trị giá 34 tỷ USD). Nói cách khác đó là "phát súng khởi đầu". Tuy người ta nói chiến tranh thương mại là "cuộc chiến không có tiếng súng", nhưng nó đang xô đẩy hai siêu cường này vào "cái bẫy Thucydides" (theo Giáo sư Graham Allison).

Chiến tranh thương mại là một phần của chiến lược an ninh/quốc phòng của Mỹ (NSS/NDS). Cần xem xét nó trong bối cảnh chiến lược lớn hơn: Mỹ coi Trung Quốc là "mối đe dọa số một", và khu vực "Indo-Pacific tự do và rộng mở" là địa bàn chiến lược để Mỹ đối phó với Trung Quốc. Đó là một mặt trận (chiến thuật) để Mỹ nhắm vào Trung Quốc (là mục tiêu chiến lược). Chiến tranh thương mại Mỹ-Trung là con đường tắt (trực tiếp) để Mỹ đối phó với Trung Quốc (có tác động tức thì), trong khi TPP là con đường vòng (gián tiếp) mà Trump đã từ bỏ, nhưng có nhiều khả năng sẽ quay lại (vì ý nghĩa lâu dài). Tuy lợi ích kinh tế của các nước đồng minh cũng bị đe dọa, nhưng chiến tranh thương mại Mỹ-Trung khác với tranh chấp thương mại Mỹ-Châu Âu hay Mỹ-Nhật. Đó là bối cảnh mà Trump triển khai chiến tranh thương mại với Trung Quốc, trong khi ông bắt tay với Putin (tuy nội bộ Mỹ còn nhiều tranh cãi).

Trump không phải là chính khách, nhưng ông là Tổng thống Mỹ đầu tiên (từ thời Nixon) dám đối đầu với Trung Quốc. Việc leo thang chiến tranh thương mại, từ đe dọa đến làm thật (from threat to reality) sẽ làm đảo lộn chuỗi cung ứng toàn cầu (ripple through global supply chains), tăng chi phí kinh doanh, hàng hóa tiêu dùng, và làm biến động thị trường chứng khoán (raise costs for businesses and consumers and roil global stock markets).

Theo Giáo sư kinh tế Trần Hữu Dũng (Wright State University), cuộc chiến tranh thương mại lần này dường như đi ngược lại các lý thuyết kinh tế. Trump hành động có vẻ bốc đồng và tùy hứng. Các quyết định hầu như không dựa trên một kế hoạch nào được điều tra nghiên cứu rõ ràng. Vì vậy giới nghiên cứu kinh tế rất lo lắng, vì cuộc chiến thương mại này rất khó lường, không biết quy mô thiệt hại đối với kinh tế thế giới thế nào, có dẫn đến thế chiến không. Ông Dũng chưa thấy một nghiên cứu nào có thể tin được, khi ngày càng có nhiều chuyện rắc rối xảy ra, không chỉ giữa Mỹ với Trung Quốc, mà còn giữa Mỹ với Châu Âu, và Châu Âu với Trung Quốc". (Chiến tranh thương mại từng dẫn đến Thế chiến, BBC, 24/7/2018).

Tuy nhiên, Bắc Kinh dường như bị động và bất ngờ, đang đau đầu đối phó với các biện pháp trừng phạt quyết liệt của Washington. Người Trung Quốc cứ tưởng Trump chỉ hù dọa, có thể đàm phán, nhưng Trump lại làm thật. Trước đây người Mỹ từng nhầm về Trung Quốc, nay người Trung Quốc lại nhầm về Trump, một người "vô chiêu" nên khó lường. Điểm yếu của Trump đang biến thành điểm mạnh. Trung Quốc đang trở thành nạn nhân của chính mình. Hay nói cách khác, "gậy ông lại đập lưng ông" (boomerang or backfire).

Theo Ely Ratner (Giám đốc Trung tâm New American Security) điều trần tại Ủy ban Đối ngoại Thượng viện (7/2018): "Mỹ không nên coi thuế quan là công cụ chính sách kinh tế chủ yếu để đối phó với Trung Quốc" (Tariffs should not be the principal economic policy tool against China). Ratner cho rằng thuế quan là cần thiết nhưng có giới hạn, nó khó làm Trung Quốc thay đổi chính sách, mà phải có một chiến lược dựa trên luật lệ để trừng phạt các công ty Trung Quốc ăn cắp công nghệ Mỹ. Ratner đưa ra nhiều khuyến nghị, gồm: (1) Mỹ cần gia nhập lại TPP (nay là CPTPP). Đây là điều quan trọng nhất mà Mỹ có thể làm để tăng cường vị thế kinh tế của mình ở Châu Á, và làm suy yếu khả năng Trung Quốc áp bức về kinh tế (economic coercion). (2) Mỹ cần cộng tác chặt chẽ, chứ đừng xa lánh đồng minh và đối tác, để đối phó với thách thức của Trung Quốc. (3) Mỹ cần có một Chiến lược mới về An ninh Kinh tế Quốc gia. (Blunting China's Economic Coercion as Statecraft, Ely Ratner, statement before Senate Foreign Relations Committee hearing on The China Challenge, July 24, 2018).

Bàn cờ chiến lược thay đổi

Theo HSBC, Trung Quốc dự tính thương mại với các nước tham gia dự án "BRI" (Belt and Road Initiative) sẽ vượt US$ 2.5 trillion/năm trong thập kỷ tới. Tập Cận Bình đã tự tin tuyên bố đến năm 2030, hàng hóa Trung Quốc sẽ tràn ngập thế giới và kinh tế Trung Quốc sẽ vượt Mỹ (với kế hoạch đầy tham vọng "Made in China 2025"). Nhưng cuộc chiến tranh thương mại Mỹ-Trung mà Trump phát động đe dọa làm tiêu tan "Giấc mộng Trung Hoa" (China Dream) của Tập Cận Bình, và đang làm lung lay ngai vàng của "Hoàng đế đỏ".

Bằng cách đánh thuế cao đối với hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ, và thắt chặt chuyển giao công nghệ cao cho Trung Quốc, có lẽ Trump và các cố vấn chủ chốt đã đánh trúng huyệt đạo dễ tổn thương của Trung Quốc. Theo New York Times (6/7/2018), Bộ Thương mại Trung Quốc lên án "Mỹ đã khởi động cuộc chiến tranh thương mại lớn nhất trong lịch sử kinh tế từ trước tới nay" (The US has launched the biggest trade war in economic history so far).

Sau khi Mỹ áp thuế 25% đối với hàng hóa Trung Quốc (trị giá 34 tỷ USD), và Trung Quốc lập tức trả đũa bằng áp thuế tương tự (trị giá 34 tỷ USD) đối với hàng hóa Mỹ, Trump đã chỉ thị cho Robert Lighthizer (đại diện thương mại) áp thuế nhập khẩu (trị giá tới 200 tỷ USD) để trừng phạt Trung Quốc đã trả đũa "unfair", và ăn cắp sở hữu trí tuệ của Mỹ.

Theo Bloomberg (20/7/2018), không dừng lại đó, Trump tuyên bố sẵn sàng đánh thuế tới 500 tỷ USD (tương đương tổng giá trị nhập khẩu từ Trung Quốc năm ngoái là 506 tỷ USD) để trừng phạt Bắc Kinh. Bên cạnh chiến tranh thương mại, Mỹ sẽ ép Trung Quốc chạy đua vũ trang (như với Liên Xô trước đây). Không phải ngẫu nhiên mà ngân sách quốc phòng của Mỹ (năm 2018) là 692 tỷ USD (bằng 3,5% GDP), vượt ngân sách quốc phòng thời Obama (năm 2016) là 100 tỷ USD. Tuy chưa biết chiến tranh thương mại Mỹ-Trung sẽ leo thang đến đâu, nhưng chính quyền Trump tỏ ra tự tin rằng Mỹ sẽ thắng trong cuộc chiến này.

Lập luận của Trump rất đơn giản. Trong khi Mỹ xuất khẩu khoảng 200 tỷ USD hàng hóa sang Trung Quốc, thì Trung Quốc xuất khẩu khoảng 500 tỷ USD hàng hóa sang Mỹ, chênh lệch khoảng 300 tỷ USD (Mỹ nhập siêu). Nếu Mỹ áp thuế lên hàng hóa Trung Quốc trong vòng 200 tỷ USD (giai đoạn 2), thì Trung Quốc có thể trả đũa một cách tương tự. Nhưng nếu Mỹ áp thuế 500 tỷ USD (giai đoạn 3) lên toàn bộ hàng hóa của Trung Quốc thì Bắc Kinh không thể leo thang tiếp. Theo CNBC (July 20, 2018), chiến tranh thương mại sẽ kéo theo chiến tranh tiền tệ và có thể dẫn đến khủng hoảng kinh tế toàn cầu (như năm 2008).

Bàn cờ đồng minh thế nào

Khi kinh tế rối loạn, thì tài chính có thể sụp đổ, và kéo theo khủng hoảng chính trị và xã hội. Tuy hiện nay mới là bước dạo đầu của một trò chơi lớn, nhưng đã có nhiều dấu hiệu bất ổn. Thị trường tài chính Châu Á đã biến động mạnh: Shanghai Composite giảm 1.8%, Hong Kong's Hang Seng giảm 1.3%, Japan's Nikkei giảm 1.2%... Để đối phó với thuế của Mỹ, Trung Quốc buộc phải phá giá đồng Nhân dân tệ 8%. Chỉ cần phá giá 10% (như dự báo trong vài tuần tới) là sẽ tới giới hạn báo động về "tâm lý chính trị". Trong vòng một tháng, Trung Quốc đã mất tới 2.000 tỷ USD (bằng một nửa dự trữ ngoại hối của Trung Quốc).

Nhưng điều đáng chú ý là trong khi sàn chứng khoán Trung Quốc tiếp tục lao dốc và đồng NDT tiếp tục phá giá, thì sàn chứng khoán Mỹ vẫn tăng điểm và đồng USD vẫn tăng giá. Đó là điều làm cho Bắc Kinh đau đầu nhất. Một khi Trump đánh thuế 200% (từ 9/2018) và 500% (như vừa dọa), thì thị trường tài chính Trung Quốc có thể vỡ trận, dẫn đến một cuộc di tản tài chính ồ ạt (massive capital flight) tới các địa chỉ an toàn (safe heavens). Trong mấy tuần tới, nếu Trung Quốc phá giá đồng NDT 10% (như dự báo) thì chắc Việt Nam sẽ phải phá giá đồng VND 5%, và tỷ giá USD sẽ tăng tiếp (vượt mức 23.600 hiện nay). Trong khi đó sàn chứng khoán Việt Nam đã giảm từ đỉnh 1.200 (9/4/18) xuống dưới mức 900 (hiện nay) và có thể xuống mức 700-750 (vào cuối năm). Đó là bức tranh ảm đạm "tiền khủng hoảng".

Theo RFI, sau khi bị "choáng váng" trước những đòn trừng phạt ngày càng mạnh của Trump, Trung Quốc đã tăng cường ve vãn các nước Châu Âu, định lập trục Bắc Kinh- Bruxelles (để cô lập Mỹ). Ngày 16/07/2018, Bắc Kinh đã trải thảm đỏ đón Donald Tusk (Chủ tịch Cộng đồng Châu Âu) và Jean-Claude Juncker (Chủ tịch Ủy ban Châu Âu), trong bối cảnh Trump vừa tuyên bố áp thuế lên hàng hóa Trung Quốc nhập khẩu trị giá tới 200 tỷ USD. (Choáng váng vì Trump, Trung Quốc cố ve vãn Châu Âu nhưng bất thành, RFI, 20/7/2018).

Nhưng Phòng Thương mại Cộng đồng Châu Âu tại Trung Quốc (EUCCC) cho là đã quá muộn (too little too late), vì Châu Âu bất bình với Trung Quốc "nói một đằng làm một nẻo". Hầu hết các các doanh nghiệp Châu Âu kinh doanh tại Trung Quốc bị phân biệt đối xử. Tuy Trung Quốc xuất khẩu sang Châu Âu gần 375 tỷ Euro (2017) và mua rất nhiều doanh nghiệp của họ, nhưng Trung Quốc vẫn đóng cửa thị trường đầu tư nước ngoài. Trong khi Châu Âu coi toàn cầu hóa, tự do thương mại và chủ nghĩa đa phương là nguyên tắc, thì Trung Quốc chỉ coi đó là công cụ để thống trị thế giới. Châu Âu đã áp thuế chống phá giá lên 65 sản phẩm của Trung Quốc, trong đó có thép và nhôm (được Trung Quốc xuất vòng qua các nước khác).

Tuy chính phủ các nước Châu Âu bất bình với cách ứng xử của Trump, nhưng chắc họ sẽ không liên minh với Trung Quốc (để cô lập Mỹ). Trước cách ứng xử trịch thượng của Trung Quốc, các nước Châu Âu về lâu dài vẫn muốn liên minh với Mỹ. Tuy Bruxelles bên ngoài lên án chủ nghĩa đơn phương của Trump, nhưng bên trong vẫn ủng hộ những biện pháp trừng phạt của Mỹ đối với Trung Quốc đang vi phạm luật chơi quốc tế. Cả Bruxelles và Washington đều phản đối Trung Quốc trợ giá cho các tập đoàn để chiếm thị trường các nước.

Philippe Le Corre (Havard KSG professor) nói rằng "Châu Âu không nên ngây thơ trước Trung Quốc". Khi Trung Quốc tăng ngân sách 20% cho tuyên truyền (charm offensive) để phát huy "quyền lực mềm" (soft power) cũng như "quyền lực cứng" (kinh tế và quân sự), thì đây không chỉ là vấn đề kinh tế mà nằm trong chiến lược toàn cầu của Bắc Kinh. Theo Le Core, những tuyên bố bất cẩn của Trump tuy gây hoang mang cho đồng minh, nhưng Châu Âu nên đặt lợi ích chiến lược về lâu dài lên trên tính cách cá nhân của Trump. Nói cách khác, nếu xung đột lợi ích (chiến lược) Mỹ-Trung là không thể hòa giải, thì xung đột lợi ích (kinh tế) Mỹ-Châu Âu là có thể hòa giải. Kết quả cuộc gặp Trump-Juncker (26/7/2018) là một ví dụ.

Nội bộ Trung Quốc ra sao

Về chính trị, gần đây có những dấu hiệu bất ổn trong nội bộ lãnh đạo Trung Quốc. Nhân dân Nhật báo (20/7/2018) mới đăng một bài "báo lạ" có tựa đề: "Diễn đàn Nhân dân Nhật báo: Vui mừng khi nghe những lời chỉ trích là thể hiện đẳng cấp văn hóa". Bài báo này trích dẫn Mao Trạch Đông và nhấn mạnh "mỗi đảng viên phải tự rèn luyện để có thể dám tiếp nhận lời phê bình". Thời điểm xuất hiện bài báo trùng hợp với những tin đồn về chính biến tại Bắc Kinh và biến động nhân sự cấp cao. Có tin đồn các "nguyên lão" có thể truy cứu trách nhiệm của Tập Cận Bình tại cuộc họp Bắc Đới Hà sắp tới (8/2018), liên quan đến vấn đề lãnh đạo tập thể, sửa đổi Hiến pháp, chiến tranh thương mại và bất ổn tài chính. Trong thời gian diễn ra hội nghị, lực lượng bảo vệ Bắc Kinh có thể được thay thế, và thiết quân luật.

Nhưng đây không phải lần đầu có tin chính biến. Theo truyền thông Mỹ, Tập Cận Bình đã trải qua ít nhất 10 vụ ám sát hụt. Chính Tập đã nói với Thường vụ Bộ Chính trị (5/2016); "Nếu tôi bất ngờ bị hãm hại, bầu trời sẽ không vì thế mà sụp xuống, con đường tổ quốc tiến lên sẽ không dừng lại". Lần này tuy chưa rõ thực hư, nhưng có thể các thế lực chống đối Tập Cận Bình nhân cơ hội này đang tìm cách trỗi dậy, nên diễn biến còn phức tạp.

Có lẽ vì vậy ngày 16/7/2018, Lật Chiến Thư (Li Zhanshu) Chủ tịch Quốc hội (NPC) đã tổ chức "học tập" để kêu gọi lãnh đạo phải đảm bảo quyền lực "hạt nhân" Tập Cận Bình theo "định tại nhất tôn" (như vua). Ngày 18/7 Bộ trưởng Công an Triệu Khắc Chí (Zhao Kezhi) họp lãnh đạo Bộ Công an để nhắc lại quan điểm của Lật Chiến Thư. Ngày 19/7, Bí thư tỉnh Quảng Đông Mã Hưng Thụy (Ma Xingrui) cũng khẳng định lại quan điểm đó.

Về biến động nhân sự, sau ngày 4/7/2018, Vương Hộ Ninh (Wang Huning) đã bất ngờ "biến mất". Ngày 19/7, Tập Cận Bình đi thăm Emirates và bốn nước Châu Phi. Cùng đi có Đinh Tiết Tường (Ding Xuexiang) nhưng không có Vương Hộ Ninh (như mọi khi). Theo nhà bình luận Trần Phá Không (Chen Pokong) Vương Hộ Ninh là "tùy tùng nòng cốt" của Tập, nên đây là dấu hiệu bất thường. Có tin "Tập vứt Vương (Hộ Ninh) bảo Lưu (Hạc)". Vương Hỗ Ninh có thể bị thanh trừng vì lý do chiến tranh thương mại Mỹ-Trung và sẽ được thay bằng Đinh Tiết Tường (Chánh Văn phòng TƯ). Có tin Hồ Xuân Hoa (Hu Chunhua, Phó Thủ tướng) được vào Thường vụ Bộ Chính trị để trở thành người kế nhiệm Tổng Bí thư. Nhưng Lật Chiến Thư mới là cánh tay phải được Tập tin cậy nhất, ngoài Vương Kỳ Sơn (Wang Qishan).

Xét cho cùng, Vương Hỗ Ninh dù tài giỏi đến mấy, cũng không phải là superman. Những tài sản chính trị (political assets) do công lao của Vương trước đây (qua ba đời Tổng Bí thư) nay có thể trở thành món nợ chính trị (political liability). Những biến động trong nội bộ lãnh đạo Trung Quốc có thể phản ánh những trục trặc trong chính sách đối ngoại và quan hệ quốc tế của họ, mà chiến tranh thương mại Mỹ-Trung đang làm bộc lộ những ẩn số.

Theo Lê Thu Hương (ANU/ASPI analyst), Trung Quốc đã trở thành một cường quốc kinh tế quái vật (a monstrous economic power) mà Richard Nixon gọi là Frankenstein, không chịu bị ràng buộc bởi luật lệ toàn cầu (như phương Tây mong đợi), mà ngược lại trở thành "một bên tham gia tàn bạo" (a ruthless stakeolder). Chiến thuật (tầm ăn dâu) của Trung Quốc tại Biển Đông có thể thành công, vì họ biết tranh thủ thời cơ để quân sự hóa và kiểm soát vùng biển này (như cái ao của mình) trong khi cộng đồng quốc tế còn đang "xem xét" (keeps pondering). Họ đã tranh thủ cơ hội để lấp lỗ hổng lãnh đạo toàn cầu (filling the void in global leadership) khi Trump đã biếu Tập Cận Bình một cơ hội chiến lược (strategic opportunity). Thông qua "bẫy nợ" (debt trap) như một quốc sách kinh tế (economic statrecraft) và dùng BRI và AIIB làm đòn bẩy, Trung Quốc đã khống chế được nhiều nước trên thế giới, kể cả các nước láng giềng có tranh chấp lãnh thổ hay lãnh hải như Malaysia, Philippines và Việt Nam. (Chinas Aggression Is Starting to Backfire, Huong Thu Le, National Interest, July 24, 2018).

Trên thực tế, "bẫy nợ" và các "tài sản quốc gia được nhượng lại" (compromised national strategic assets) là hệ quả đáng sợ nhất của đại dự án "Một Vành đai Một Con đường" (most feared outcomes of the BRI). Trung Quốc biết khai thác điểm yếu nhất của con người là "tham lam và sợ hãi" (greed and fear). Họ đã chiếm được nhiều hải cảng từ Djiboutito (Sừng Châu Phi) đến Hambantota (Ấn Độ Dương), từ Sihanoukvilles đến Darwin, và giành được vị thế toàn cầu một cách nhanh chóng. Nhưng "chiến lược cưỡng chế đầy tham vọng và nôn nóng của Tập Cận Bình lại tỏ ra vô cảm đối với những giá trị, lợi ích và nhu cầu của cộng đồng cùng chung vận mệnh" (Xi Jinping's ambitious and impatient strategy of assertion is insensitive to fellow common community members' values, interests and needs). Trung Quốc quyết theo đuổi một chiến lược tốn kém bằng cách "mua đứt" những ai theo mình, chứ không cần chiếm được trái tim và khối óc của bạn bè, đối tác (doubling down on a costly strategy of buying followers rather than winning the hearts and minds of friends and partners).

Theo tác giả, cách gây ảnh hưởng chính trị của Trung Quốc đã vượt quá mức chịu đựng của nhiều nước, nên dẫn đến một làn sóng phản ứng ngày càng mạnh trên thế giới (a growing wave of push-back from around the globe). Cách gây dựng quan hệ cá nhân của Trung Quốc có thể "phản tác dụng" (backfire). Malaysia là một bài học. Do tư duy "từ trên xuống" (top-down) nên Trung Quốc có chiến lược nhắm vào những cá nhân lãnh đạo mà trước mắt hiệu quả nhanh, nhưng không có cơ sở vững bền lâu dài, một khi họ bị mất chức. Thủ tướng Najib Razak của Malaysia (hay thượng nghị sỹ Sam Dastyari của Úc) là một ví dụ.

Việt Nam là một bài học khác. Quan hệ của Trung Quốc với Việt Nam là một ví dụ về tương quan gần gũi và lâu dài, vượt qua tầm cá nhân (như quan hệ hai đảng). Hà Nội và Bắc Kinh đã phát triển mối quan hệ gắn bó qua nhiều thập kỷ. Nhưng thay vì vun đắp mối quan hệ đó, Bắc Kinh đã vội vã áp đặt tham vọng của họ tại Biển Đông, nên đã xô đẩy Việt Nam ngày càng xa và ngả vào vòng tay người khác (trước đây là Nga, và bây giờ là Mỹ). Không phải chỉ có Việt Nam muốn "thoát Trung", mà nay Bắc Triều Tiên cũng muốn như vậy.

Trở về tương lai thời Chiến tranh Lạnh

Sau khi bắt tay Kim Jong-un tại cuộc gặp cấp cao Mỹ-Trung (đầy kịch tính) tại Singapore (12/6/2018), để tháo ngòi nổ vấn đề Triều Tiên, nay Trump lại bắt tay Putin tại cuộc gặp cấp cao Mỹ-Nga (đầy tranh cãi) tại Helsinki (16/7/2018), để bình thường hóa với Nga. Cả hai nước cờ trên đều nhắm đến một cái đích chính là cô lập Trung Quốc. Dường như bóng ma Reagan lại lờ mờ hiện ra trong bức tranh thời Chiến tranh Lạnh (với hai cực Mỹ-Xô). Liên Xô đã sụp đổ một phần là do chạy đua vũ trang với Mỹ (đến kiệt sức và cạn máu).

Đây là cuộc gặp thượng đỉnh có nhiều ý nghĩa chiến lược và chiến thuật, mà Trump (và các cố vấn chủ chốt) đang tạo ra một bước ngoặt mới, có thể làm thay đổi bàn cờ địa chính trị thế giới, mà trước đây đã bị Nga, Trung Quốc và Bắc Triều Tiên thao túng, trong khi Mỹ và các đồng minh dường như bị bất lực. Đó là hệ quả của thời Clinton và Obama đã để Nga lấn lướt (chiếm Crimea) trong khi để Trung Quốc qua mặt (kiểm soát Biển Đông).

Tuy dư luận Mỹ (đặc biệt là giới báo chí) đã phản ứng tiêu cực đối với cuộc gặp Trump-Putin (nhất là cuộc họp báo), nhưng giới phân tích chính trị quốc tế không thể phủ nhận ý nghĩa quan trọng của nước cờ chiến lược này của Mỹ (trong bối cảnh Trump vừa bắt tay với Kim Jong-un). Trong khi Trump và Putin bắt tay nhau (dù chưa chặt lắm), chắc Tập Cận bình rất lo ngại, vì sự kiện này đối với Bắc Kinh là tin dữ (chứ không phải tin lành).

Có những động lực nào thúc đẩy sự kiện này? Putin bắt tay với Trump để hóa giải khó khăn kinh tế vì Nga bị phương Tây cấm vận (sau khi chiếm Cremea và can thiệp vào Syria). Trump bắt tay với Putin để phân hóa Nga nhằm cô lập Trung Quốc để dễ bề đối phó, đồng thời hóa giải sức ép chính trị trong nước. Robert Mueller vẫn đang điều tra sự can thiệp của Nga vào bầu cử Mỹ, và Bộ Tư pháp Mỹ vừa truy tố 12 nhân viên tình báo Nga.

Có thể so sánh cái bắt tay Trump-Putin (7/2018) với cái bắt tay Nixon-Mao (12/1972) trong trò chơi quyền lực giữa ba nước lớn (thời Chiến tranh Lạnh). Nixon và Kissinger đã từng chơi "lá bài Trung Quốc" để chống Nga. Nay Trump định chơi "lá bài Nga" để chống Trung Quốc đang trỗi dậy đe dọa lợi ích toàn cầu của Mỹ. Tập Cận Bình đã từng chơi "lá bài Nga" để chống Mỹ, thì nay Trump cũng có thể chơi "lá bài Nga" để lật lại thế cờ. Có lẽ tam giác Mỹ-Trung-Nga đang "trở về tương lại" (back to the future) như thời Chiến tranh Lạnh.

Đa số dư luận Mỹ (cả Dân chủ và Cộng hòa) đều phản ứng tiêu cực trước cuộc gặp Trump-Putin vì lâu nay người Mỹ nghi ngờ Putin chơi xấu, và bất bình trước thái độ ứng xử bất cẩn của Trump. TNS John McCain đã bình luận ngay sau cuộc họp báo Trump-Putin rằng "Trump là Tổng thống Mỹ đã hành xử một cách đáng xấu hổ nhất từ trước đến nay" (one of the most disgraceful performances by an American president in memory).

Giới báo chí Mỹ phản ứng càng mạnh còn vì lý do lâu nay Trump coi thường họ. Washington Post (17/7/2018) bình luận cuộc gặp thưởng đỉnh Trump-Putin tại Helsinki là "một sự kiện lịch sử - với nghĩa xấu nhất có thể" (a historic event - in the worst possible way). Một số nhà báo còn cho rằng Trump có thể "đã nháy mắt với Putin" (ám chỉ hai bên muốn thông đồng với nhau). Dư luận phản đối Trump mạnh chủ yếu vì thái độ bất cẩn của ông, như đổ thêm dầu vào lửa. Nhưng chỉ trích của báo chí có thể làm lu mờ ý nghĩa thực sự của sự kiện này.

Theo Reuters (17/7/2018), Trump tuyên bố "Sẽ có kết quả lớn với Putin" (Big results will come with Putin). Trump còn viết trên Twitter (như khiêu khích dư luận): "Putin và tôi đã thảo luận nhiều chủ đề quan trọng khi chúng tôi gặp nhau. Chúng tôi rất hợp nhau, làm nhiều người ghét tôi vì họ chỉ muốn thấy một trận đấu quyền anh…" (Putin and I discussed many important subjects at our earlier meeting. We got along well which truly bothered many haters who wanted to see a boxing match). Theo NPR (17/7/2018) một nhà bình luận Nga nói rằng Trump-Putin saummit tại Helsinki "còn hơn cả tuyệt với" (Better Than Super).

Trò chơi quyền lực mới

Kế hoạch "Made in China 2025" chú trọng nâng cao sức sản xuất của Trung Quốc trong 10 lĩnh vực chiến lược dựa trên công nghệ. Nhưng thay vì bỏ tiền, công sức và thời gian để nghiên cứu và phát triển, Trung Quốc bị cáo buộc đã tìm cách "đánh cắp công nghệ" của các nước khác, thông qua tin tặc, gián điệp, thôn tính và ép các công ty nước ngoài đầu tư tại Trung Quốc. Theo Reuters (17/1/2017), Trump và Cố vấn kinh tế Gary Cohn đã cáo buộc Trung Quốc ép các công ty Mỹ phải chuyển giao tài sản trí tuệ cho họ như điều kiện để được kinh doanh tại Trung Quốc, nên nhiều công ty Mỹ đang rút khỏi đây. Nay chính quyền Trump quyết định hạn chế các doanh nghiệp Trung Quốc đầu tư vào Mỹ là để "khép chặt cánh cửa" đối với Trung Quốc muốn tiếp cận hàng ngàn doanh nghiệp Mỹ. Đó là trò chơi quyền lực mới.

Theo báo WSJ (6/4/2018) kiến trúc sư của chiến lược đối đầu thương mại với Trung Quốc là Robert Lighthizer (đại diện thương mại hiện nay). Lighthizer và Trump có nhiều điểm tương đồng nên khá thân nhau (the two men are like-minded and bonded by a similar sense of humor). Lighthizer thường được đi cùng máy bay Air Force One, và hay được Trump gọi vào Oval Office để trao đổi. Theo Kevin Hassett (White House chief economist) Lighthizer được nhiều người tin tưởng, tuy quan điểm về thương mại có thể khác nhau.

Trong khi Peter Navarro (cố vấn thương mại) có tư tưởng chống Trung Quốc, với vai trò đảm bảo Nhà Trắng thực hiện lời hứa của Tổng thống (khi tranh cử) là không để Trung Quốc trục lợi, thì Lighthizer thuộc phái diều hâu, chống Trung Quốc bằng hành động. Lighthizer phụ trách thương mại, đề xuất chiến lược và triển khai. Cả hai nhân vật này cộng tác với nhau để xây dựng chính sách với Trung Quốc, tuy chiến thuật của họ có thể khác nhau. Trong khi đó, các nhân vật thuộc phái "toàn cầu hóa" như Gary Cohn (cựu Giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia (NEC) thường lo xung đột thương mại ảnh hưởng tới thị trường. Lighthizer là một luật sư có nhiều kinh nghiệm về cách thức làm việc của Quốc hội cũng như Chính quyền.

Vai trò của Lighthizer khác hẳn vai trò của những chuyên gia về Trung Quốc trong các chính quyền trước như Henry Paulson (cựu Bộ trưởng Tài chính thời George Bush) đã từng chỉ đạo chính sách kinh tế với Trung Quốc. Paulson đã từng giúp Trung Quốc triển khai chính sách tư nhân hóa (privatizations) và tiếp tục quan hệ với lãnh đạo Trung Quốc. Nhưng thời Hồ Cẩm Đào đã qua rồi, nay Trump phải đối phó với "Hoàng đế đỏ" Tập Cận Bình.

Theo Giáo sư David Lampton (Johns Hopkins), quan hệ Mỹ-Trung hiện đang ở thời điểm "bùng phát" (tipping point), và quan hệ này đang được điều chỉnh để thoát khỏi tình trạng đã tồn tại 45 năm qua. Chính quyền Trump quyết đẩy lùi Trung Quốc trên các lĩnh vực như ăn cắp tài sản trí tuệ, hạn chế tiếp cận tại khu vực Biển Đông, sáng kiến Một vành đai Một con đường (BRI). (Mattis' Visit to China: Agree to Disagree? Shannon Tiezzi, June 29, 2018).

Nói cách khác, chiến tranh thương mại Mỹ-Trung chỉ là "phần nổi của tảng băng chìm" (tip of the iceberg). Có lẽ đó chỉ là bước khởi đầu (và một phần) của ý đồ chiến lược lớn hơn, nhằm thay đổi lại trật tự thế giới mà Trump cho là "không công bằng" (unfair) và bất lợi cho Mỹ. Nếu chỉ muốn thay đổi cán cân thương mại với Trung Quốc (vì nhập siêu quá lớn) thì lẽ ra Mỹ phải lôi kéo các đồng minh (như tây Âu và Nhật) về phía mình để đối phó với Trung Quốc. Nhưng tại sao Trump lại áp thuế để trừng phạt cả đồng minh? Có lẽ Trump không chỉ muốn thay đổi luật chơi mà xóa cả bàn cờ quốc tế để làm lại (constructive destruction).

Đến đây, có lẽ người ta buộc phải đặt câu hỏi: vậy Trump là ai? Có phải là một người mắc chứng hoang tưởng hay là "một thiên tài ổn định" (stable genius)? Hay là cả hai? Dù muốn hay không Trump vẫn là Tổng thống Mỹ đầy quyền lực trong bảy (hoặc ít nhất ba) năm nữa. Nhưng còn một câu hỏi quan trong khác: vậy đằng sau Trump là ai? Sau những thay đổi về nhân sự chủ chốt trong Nhà Trắng (và những tranh cãi gay gắt gần đây về chính sách Trung Quốc) thì phái "diều hâu" (hawks) chủ trương cứng rắn với Trung Quốc (như Peter Navarro, Robert Lightizer, Jim Mattis) vẫn đang cầm chịch. Steve Bannon dù đã mất chức nghỉ hưu nhưng tư tưởng của ông ấy vẫn còn lảng vảng trong Nhà Trắng (hay trong đầu của Trump).

Dấu ấn Lighthizer

Theo báo WSJ, chính sách cứng rắn của Trump đối với Trung Quốc bắt đầu từ một cuộc họp tại Nhà Trắng (8/2017). Trong cuộc họp đó, Lighthizer đã lập luận rằng nhiều năm đàm phán với Bắc Kinh không có kết quả, nay đến lúc phải đối đầu. Mấy ngày sau, Trump tuyên bố mở cuộc điều tra các vi phạm của Trung Quốc về sở hữu trí tuệ (do Lighthizer cầm đầu). Đó là mốc khởi đầu chủ trương mới "đầy kịch tính và rủi ro trong nhiều thập kỷ" (most dramatic and high-risk effort in decades) để buộc Trung Quốc phải thay đổi thái độ ứng xử. Có thể nói rằng quyết định áp thuế cao lên hàng hóa Trung Quốc mang đậm "dấu ấn Lighthizer".

Chính quyền Trump đã chuyển sang chủ trương đối đầu với Trung Quốc từ sau cuộc họp quan trọng đó. Nhưng Lighthizer đã phải cố gắng vận động để có sự nhất trí, vì có nhiều ý kiến bất đồng. Các chính quyền trước thường không muốn đối đầu với Trung Quốc, vì sợ làm kinh tế toàn cầu bị suy thoái, và sợ Trung Quốc sẽ không hợp tác về các vấn đề an ninh khác. Điều đó chẳng khác gì Mỹ bị Trung Quốc "bắt chẹt" (blackmailed) bằng cái "bẫy phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế" (economic co-dependency trap), do chính người Mỹ đã tạo ra.

Điều đáng chú ý là Jim Mattis (Bộ trưởng Quốc phòng) cũng ủng hộ quan điểm cứng rắn với Trung Quốc, vì lo ngại Trung Quốc chiếm đoạt công nghệ của Mỹ và có thể chiếm ưu thế quân sự. Những người cầm đầu cơ quan an ninh quốc gia cũng mệt mỏi và đau đầu vì Trung Quốc thường không giữ lời hứa về các vấn đề an ninh (như vấn đề Triều Tiên). Marcel Lettre (nguyên Thứ trưởng Quốc Phòng, phụ trách tình báo) nói rằng Trung Quốc có ngân sách quốc phòng lớn thứ hai trên thế giới, có đội quân thường trực lớn nhất thế giới, có không quân lớn thứ ba thế giới, và hải quân Trung Quốc có 300 tàu chiến, gồm 60 tàu ngầm.

Cuối tháng 2/2018, Trung Quốc cử Liu He (Lưu Hạc) là Phó Thủ tướng, làm đặc phái viên kinh tế, đến Washington để đàm phán. Lưu Hạc hứa Bắc Kinh sẽ mở cửa thị trường tài chính, nhưng phía Mỹ tỏ ra lạnh nhạt. Khi cửa sổ cơ hội đã đóng lại, thì cố gắng của Lưu Hạc là "quá ít quá muộn" (too little too late). Vì vậy, Lưu Hạc không gặp được Trump, mà chỉ gặp Robert Lighthizer, Gary Cohn và Steven Mnuchin (Bộ trưởng Tài chính). Thông điệp của Mỹ rất đơn giản: họ sẽ không để bị lợi dụng (tapped around) như chính quyền trước.

Sau khi Trung Quốc dọa trả đũa, Trump tuyên bố sẽ đánh thuế tăng lên gấp ba lần (tripling the amount) vì Trung Quốc trả đũa không công bằng (unfair retaliation). Trong khi đó người phát ngôn Bộ Thương mại Trung Quốc vẫn tỏ ta cứng rắn: "Bắc Kinh sẵn sàng đáp trả mạnh mẽ không ngần ngại" (Beijing is fully prepared to hit back forcefully and without hesitation). Tuy chưa rõ vai trò của Lưu Hạc, nhưng Bắc Kinh có thể mắc sai lầm khi họ quá tự tin nên bị bất ngờ, và các quan chức Trung Quốc "bị sốc" trước quyết định của Mỹ.

Nhận thức chiến lược mới

Tuy nhiều người Mỹ, kể cả phe Cộng hòa (như John McCain) phản đối Trump (chủ yếu vì tính cách và thái độ ứng xử), nhưng vẫn có nhiều người ủng hộ lập trường cứng rắn đối với Trung Quốc. Không chỉ có lãnh đạo Bộ Quốc phòng (như Jim Mattis), mà các quan chức an ninh và tình báo cũng đồng thuận với lập trường cứng rắn đối với Trung Quốc. Đây là một sự chuyển biến cơ bản về nhận thức chiến lược (do chính Trung Quốc tạo ra).

Theo CNN (21/7/2018) tại một diễn đàn quan trọng về an ninh (Aspen Security Forum, Colorado) Michael Collins (Trợ lý Giám đốc CIA về Đông Á), tỏ ra lo ngại về sự trỗi dậy của Trung Quốc. Theo Collins, "Tập Cận Bình và chế độ của ông đang tiến hành một cuộc Chiến tranh Lạnh chống lại Mỹ… được người Trung Quốc xác định là "xung đột về hệ thống" (system conflict). Mối đe dọa của Trung Quốc đối với Mỹ là "thách thức lớn nhất toàn cầu" (the greatest global challenge) còn hệ trọng hơn nhiều so với thách thức của Nga.

Christopher Wray (Giám đốc FBI) và Dan Coats (Giám đốc Tình báo Quốc gia) cũng cho rằng "Trung Quốc là nguy cơ quan trọng nhất đối với Mỹ hiện nay" (China as the most significant danger for the US today)… Theo quan điểm phản gián (counterintelligence perspective) thì Trung Quốc là "mối đe dọa và thách thức lớn nhất" (the broadest, most challenging, most significant threat), về tình báo kinh tế (economic espionage) cũng như tình báo truyền thống (traditional espionage), nhằm thu thập tin tức tình báo không thông thường, cũng như hoạt động tình báo thông thường, bằng con người cũng như qua mạng (hacking).

Susan Thornton, (quyền trợ lý ngoại trưởng về Đông Á-Thái Bình Dương) chỉ ra sự bế tắc tại Biển Đông "là nơi mà sự có mặt của Mỹ có thể buộc Bắc Kinh phải đàm phán với các nước khu vực có tranh chấp lãnh hải… Mấy năm qua, Trung Quốc đã xây nhiều đảo nhân tạo và quân sự hóa Biển Đông, gồm các trạm radar, tên lửa, và sân bay. Bắc Kinh khẳng định hầu hết Biển Đông thuộc chủ quyền của họ, coi quan điểm của cộng đồng quốc tế là sai trái… Liệu Trung Quốc có bị ràng buộc bởi luật pháp và liệu Trung Quốc có chịu đàm phán với ASEAN như các đối tác đa phương hay sẽ phân hóa từng nước một để họ dễ bắt nạt?".

Chiến lược An ninh Quốc gia Mỹ (NSS) được công bố 12/2017, có đề cập đến các hành động nhằm đối phó với Trung Quốc về "lĩnh vực công nghệ và mạng" (technological and cyber fronts)". Nhưng Mỹ cần hợp tác với các đối tác khác để đối phó với các hoạt động của Trung Quốc và vận động Bắc Kinh chấp thuận công ước quốc tế. Người Trung Quốc giỏi tranh thủ cơ hội. Trong khi Mỹ bận đối phó với Trung Đông và khủng hoảng tài chính, Trung Quốc đã thừa cơ bắt nạt các nước khu vực, để quân sự hóa và kiểm soát Biển Đông.

Việt Nam đang ở đâu?

Thứ nhất, Việt Nam có thể trở thành bãi rác cho công nghệ lạc hậu của Trung Quốc đang bị đào thải, gây ô nhiễm môi trường, như các nhà máy nhiệt điện chạy bằng than (như Vĩnh Tân) và các nhà máy luyện thép (như Formosa). Thứ hai, Việt Nam đang trở thành sân sau của Trung Quốc, tiếp tay cho họ tránh thuế nhập khẩu vào Mỹ bằng cách dán nhãn "Made in Vietnam". Thứ ba, Việt Nam bị ảnh hưởng kinh nghiệm xấu của Trung Quốc (như Luật An ninh mạng và Luật Đặc khu kinh tế) nhưng lại không học được kinh nghiệm tốt của họ.

Trong bối cảnh chiến tranh thương mại đang diễn ra và thị trường thế giới đang co lại, thì nền kinh tế Việt Nam đã khai thác gần hết công suất xuất-nhập khẩu (chủ yếu dựa vào FDI). Vì vậy, chiến tranh thương mại Mỹ-Trung có thể tác động xấu đến Việt Nam. Tuy lần này chiến tranh tiền tệ chưa diễn ra, nhưng bắt đầu có những dấu hiệu bất ổn như thị trường chứng khoán vừa qua đã sụt giảm rất mạnh, và tỷ giá ngoại tệ biến động bất thường.

Việt Nam thường neo tỷ giá hối đoái cố định vào đồng USD, và đang cất giữ số tài sản là ngoại hối và trái phiếu của Mỹ nhiều nhất so với các tài sản dự trữ khác. Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ nhiều hơn các nước ASEAN (như Malaysia). Năm 2017, Việt Nam buôn bán với Mỹ đạt mức thặng dư thương mại đáng ngạc nhiên là 38,4 tỷ USD, trong khi Malaysia chỉ đạt mức 24,6 tỷ USD. Chỉ tính trong quý I/2018, Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ đạt 11,4 tỷ USD, và nhập khẩu từ Mỹ đạt 2,1 tỷ USD, nên thặng dư thương mại (xuất siêu) với Mỹ là 9,3 tỷ USD, trong khi đó Malaysia chỉ đạt thặng dư thương mại với Mỹ là 6,1 tỷ USD).

Theo Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh (Đại học Fulbright), FDI tạo ra hơn 70% giá trị xuất khẩu. Tỷ lệ xuất nhập khẩu trên GDP của Việt Nam là 203% (2017), trong khi tỷ lệ trung bình trên thế giới là 28%, và tỷ lệ của Trung Quốc là 19,6%. FDI của Việt Nam chiếm 7,7% GDP, cao gấp đôi tỷ lệ bình quân của thế giới là 3,1%. FDI tại Việt Nam xuất siêu gần 26 tỷ USD. Có lẽ không có nước nào trên thế giới có tỷ lệ đầu tư nước ngoài so với tổng đầu tư cao như Việt Nam. (Nghịch lý FDI, Vũ Thành Tự Anh, Thời báo Kinh tế Sài Gòn,15/07/2018).

Ông Anh cho biết có 2 nghịch lý về FDI: Thứ nhất, "tuy công nghệ cao nhưng kỹ năng lại thấp". Thứ hai, "tuy công nghệ cao nhưng giá trị gia tăng lại thấp". Phụ thuộc vào FDI là "cái bẫy gia công giá trị thấp". Muốn thoát khỏi cái bẫy đó phải tháo gỡ ách tắc về thể chế để chuyển đổi cơ cấu và tăng năng suất lao động. Hiện nay, hầu hết các dự án FDI chỉ tận dụng nhân công rẻ mạt, mà không đóng góp đáng kể vào việc chuyển giao công nghệ mới.

Gần đây Bộ Thương mại Mỹ đã áp thuế nhập khẩu 25% lên sản phẩm thép và 10% lên sản phẩm nhôm (có nguồn gốc Trung Quốc), để ngăn chặn hàng Trung Quốc xuất khẩu qua Việt Nam. Đó chỉ là động thái ban đầu của Mỹ nhằm đảm bảo "công bằng và đối ứng". Theo chủ trương của Trump, Mỹ đang "khép chặt cánh cửa" đối với Trung Quốc với những quy định mới. Các công ty có từ 25% vốn sở hữu của Trung Quốc bị cấm mua lại những công ty công nghệ cao của Mỹ (như không gian vũ trụ, người máy, công nghiệp ô tô).

Nếu Trump thực hiện lời đe dọa tăng thuế lên mức 200 tỷ và 500 tỷ USD để trừng phạt Trung Quốc, thì sẽ tạo ra một cơn sốc mạnh, không chỉ tác động tới Trung Quốc, mà còn tới các nền kinh tế Châu Á khác (trong đó có Việt Nam). Tác động tới đâu còn phụ thuộc vào diễn biến của chiến tranh thương mại và quan hệ Việt-Trung cũng như Việt-Mỹ. Xét cho cùng, chiến tranh thương mại Mỹ-Trung đem lại cả rủi ro và cơ hội (như con dao hai lưỡi).

Trong khi đó, Luật An ninh mạng và Luật Đặc khu kinh tế mang đậm dấu ấn Trung Quốc. Nó mâu thuẫn với kinh tế thị trường và cam kết quốc tế khi Việt Nam gia nhập WTO, đồng thời làm cản trở sự phát triển kinh tế của Việt Nam. Dù Luật An ninh mạng có được thi hành không và Luật Đặc khu kinh tế có được thông không, thì Việt Nam khó lòng thu hút được các công ty công nghệ cao của Mỹ và phương Tây vào đầu tư. Luật pháp của họ cấm các công ty đầu tư và kinh doanh tại các nước không có hệ sinh thái nhân quyền và tự do thông tin.

Nếu chính quyền muốn ép Google và Facebook phải hợp tác để chặn tự do truy cập mạng tại Việt Nam thì chắc chẳng có chuyên gia hay nhà đầu tư nước ngoài nào (của Mỹ và phương Tây) muốn tới Việt Nam để làm việc. Trung Quốc khác Việt Nam là họ đã xây dựng được các mạng nội địa (như "WeChat" và "Baidu") để phục người Trung Quốc, trong khi Việt Nam vẫn chưa có bất cứ công cụ tìm kiếm nào để thay thế được Google hay Facebook.

Việt Nam phải làm gì?

Theo Tiến sỹ Vũ Quang Việt (chuyên gia thống kê LHQ), Việt Nam nên coi tình huống chiến tranh thương mại Mỹ-Trung là một "tình trạng khẩn cấp" (state of emergency) để kịp thời có các biện pháp bảo vệ sản xuất nội địa của mình. Vấn đề là cần xác định khi nào điều này xảy ra mà thôi. Việt Nam cần sửa soạn hành động thích hợp khi có tình trạng khẩn cấp, vì các luật thương mại cho phép các quốc gia bảo vệ thị trường của mình khi đối tác vi phạm hiệp định (WTO). "Theo tôi, các biện pháp đối sách cần được sửa soạn, công bố một cách rộng rãi và áp dụng trong trường hợp khẩn cấp khi chiến tranh thương mại Mỹ-Trung được cho là chính thức xảy ra" (Việt Nam cần làm gì để bảo vệ sản xuất nội địa? BBC, 24/7/2018).

Theo chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh, Việt Nam cần đặc biệt đề phòng hàng hóa của Trung Quốc tràn vào Việt Nam và hàng hóa của nước này "dán nhãn mác của Việt Nam" để tránh thuế của Mỹ và các tác động tiêu cực khác. Ông Doanh nói chiến tranh thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc hiện nay đã bắt đầu và đang diễn biến rất phức tạp, có thể tác động tiêu cực đến thương mại toàn cầu. Cuộc chiến tranh thương mại đó chắc chắn sẽ tác động đến Việt Nam vì hiện nay các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (FDI) chiếm đến 71% tổng xuất khẩu của Việt Nam. "Phía Việt Nam phải hết sức chủ động đề phòng và đề xuất các phương án để tìm kiếm những thị trường thích hợp, tránh "trâu bò húc nhau ruồi muỗi chết".

Theo Nguyễn Minh Quang (Diplomat, 24/7/2018) "Trung Quốc càng mạnh, thì nguy cơ càng lớn hơn đối với Việt Nam" (the stronger China gets, the more serious of a potential threat Vietnam faces). Theo tôi không phải chỉ vì Trung Quốc mạnh, mà còn vì họ hung hăng muốn bắt nạt và thôn tính láng giềng. Tôi đồng ý với nhận định của tác giả là do thất bại của "các chính sách kinh tế đầy rủi ro vì không suy xét kỹ trước đây (failure of recent risky and ill-conceived economic policies) nên bây giờ chính phủ muốn chuyển sang làm kinh tế đặc khu (shifted attention to the emergence of economic enclave initiatives). Nhưng đây không chỉ là một giải pháp tình huống mà còn là bản chất của các nhóm lợi ích muốn làm giàu nhanh qua đầu cơ và trục lợi bằng mọi giá (bất chấp cả an ninh quốc gia), nên rủi ro còn lớn hơn trước. (Vietnam - Dawn of the SEZs, Nguyen Minh Quang, Diplomat, July 24, 2018).

Theo VOA (10/7/2018) Trung Quốc có thể dùng Việt Nam để "đỡ đạn" cho họ trong cuộc chiến tranh thương mại Mỹ-Trung. Nếu mô hình "khu hợp tác kinh tế qua biên giới" theo ý tưởng của Trung Quốc được triển khai như dự kiến, thì Việt Nam sẽ trở thành một "nơi trú ẩn" cho hàng hóa Trung Quốc đang bị Mỹ đánh thuế cao để trừng phạt. Không biết Việt Nam có muốn chịu đòn thay cho "người bạn 16 chữ vàng" (vì "cùng chung vận mệnh"?).

"Khu hợp tác kinh tế qua biên giới" là một ý tưởng của Trung Quốc đưa ra từ lâu nhưng vẫn đang đàm phán với các nước liên quan, trong đó có Việt Nam. Mô hình này được mô tả là "hai nước một khu, tự do thương mại, vận hành khép kín". Khu hợp tác kinh tế qua biên giới có các phân khu theo chức năng như khu chế tạo, gia công, kho bãi, thông quan hàng hóa, còn trung tâm thương mại sẽ phối hợp quản lý, khai thác và phân chia lợi nhuận.

Theo báo South China Morning Post (7/2018) các quan chức Quảng Tây (Trung Quốc) đang nhắm 7 khu vực mậu dịch biên giới với Việt Nam để các nhà xuất khẩu Trung Quốc đến lắp ráp các sản phẩm điện tử tại đây và dán nhãn "Made in Vietnam". Một trong những khu vực này là thị xã Bằng Tường, thuộc địa phận Sùng Tả của Trung Quốc. Lu Hui (Phó Thị trưởng Bằng Tường) nói với báo SCMP rằng ông rất muốn tạo ra một khu hợp tác với Việt Nam với "nguồn vật liệu, vốn và nhân công tự do". Các sản phẩm được sản xuất trong khu vực này có thể được lựa chọn để dán nhãn "Made in Vietnam" hay "Made in China".

Trong bối cảnh chiến tranh thương mại đang leo thang, các chuyên gia lo ngại rằng nếu Việt Nam trở thành "nơi trú ẩn" cho hàng hóa Trung Quốc để tránh bị Mỹ đánh thuế, thì quan hệ Việt-Mỹ chắc sẽ bị tổn thương. Theo Muray Hiebert (CSIS) chính quyền Trump sẽ "để mắt kỹ hơn" nhằm theo dõi nguồn hàng hóa Trung Quốc thông qua bên thứ ba (như Việt Nam) để xuất khẩu sang Mỹ. Vì vậy, đây không phải là một "lối thoát dễ dàng".

Muray Hiebert nói tuy còn quá sớm để kết luận cụ thể về tác động của cuộc chiến tranh thương mại Mỹ-Trung đối với kinh tế Việt Nam, nhưng chuyên gia này cho rằng dù thế nào Việt Nam cũng bị ảnh hưởng bởi cuộc chiến thương mại giữa hai siêu cường, nhưng có thể ở một mức độ không lớn lắm (so với mấy nước khác). Tuy nhiên, điều đó còn tùy thuộc vào khả năng ứng phó từ bên trong (nội lực), chứ không chỉ do nguy cơ từ bên ngoài.

Thay lời kết

Việt Nam phải làm gì với cuộc chiến tranh thương mại, từ dọa đến làm thật và không có điểm dừng? Liệu Việt Nam có muốn trở thành "nơi trú ẩn" để trung chuyển hàng hóa cho Trung Quốc nhằm kiếm lợi như "cửu vạn"? Trở thành "đặc khu kinh tế" của Trung Quốc, và "chia lửa" với bạn, vì "cùng chung vận mệnh"? Phải đặt câu chuyện "khu hợp tác kinh tế qua biên giới" và "ba đặc khu kinh tế" trong bối cảnh chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, cũng như bàn cờ chiến lược toàn cầu giữa các siêu cường, thì mới hiểu rõ bản chất thật của nó.

Muốn hiểu rõ bản chất thật và diễn biến cuộc chiến tranh thương mại Mỹ-Trung hiện nay (còn nhiều ẩn số và biến số khó lường) phải đặt nó vào bức tranh rộng lớn hơn của bàn cờ chiến lược toàn cầu, cũng như bối cảnh chính trị trong nước Mỹ hiện nay. Muốn biết nó tác động thế nào đến Việt Nam (và khu vực), thì cũng phải xét những gì đang diễn ra (như câu chuyện chống tham nhũng, đổi mới thể chế và nhất thể hóa, Luật Đặc khu và Luật An ninh mạng) trong bối cảnh quốc tế phức tạp hiện nay, thì mới không bị mơ hồ và ngộ nhận.

Trong bối cảnh đó, việc tranh cãi ồn ào giữa các cá nhân về mấy chi tiết "nhạy cảm" trong cuốn sách "Gạc Ma: Vòng tròn Bất tử" (vừa xuất bản sau mấy năm bị cấm), càng bộc lộ sự phân hóa nội bộ (chỉ có lợi cho Trung Quốc). Trong khi dư luận đang phản đối Luật An ninh mạng (đã thông qua) và Luật Ba đặc khu kinh tế (chưa thông qua), sự phân hóa nói trên càng làm lu mờ và chệch hướng quá trình hòa giải dân tộc và đồng thuận quốc gia. Hơn lúc nào hết, trước nguy cơ Bắc thuộc (như một thảm họa quốc gia), người Việt mình phải tạm dẹp lợi ích riêng vì lợi ích dân tộc, tạm dẹp mâu thuẫn nội bộ vì đồng thuận quốc gia (là một huyệt đạo dễ bị tổn thương). Nếu không đổi mới thể chế và đồng thuận quốc gia, thì mỗi khi "trâu bò húc nhau" Việt Nam sẽ càng bị mắc kẹt sâu hơn trong một đường hầm không lối thoát.

26/07/2018

N.Q.D.

__________

Tham khảo

1. The Architect of Trump's China Trade War, Bob Davis, WSJ, April 6, 2018

2. Mattis' Visit to China: Agree to Disagree? Shannon Tiezzi, Diplomat, June 29, 2008

3. How the Biggest Trade War in Economic History Is Playing Out, NYT, July 6, 2018

4. China wants to replace the US as a world superpower, CNN, July 21, 2018

5. Blunting China's Economic Coercion as Statecraft, Ely Ratner, statement before Senate Foreign Relations Committee hearing on The China Challenge, July 24, 2018).

6. Vietnam - Dawn of the SEZs, Nguyen Minh Quang, Diplomat, July 24, 2018

7. Chinas Aggression Is Starting to Backfire, Huong Thu Le, National Interest, July 24, 2018

8. Trump's Trade Wars Are Bad. They Could Soon Get a Lot Worse, Keith Johnson, Foreign Policy, July 25, 2018

9. Việt Nam-Trung Quốc: Hai Quốc gia, Một trạm Kiểm soát Cửa khẩu, VOA, 06/02/2018

10. Nghịch lý FDI, Vũ Thành Tự Anh, TBKTSG, 15/07/2018

11. Việt Nam cần làm gì để bảo vệ sản xuất nội địa? BBC, 24/07/2018

12. Chiến tranh thương mại từng dẫn đến Thế chiến, BBC, 24/07/2018

Tác giả gửi BVN.

(bài có bổ sung sửa chữa một số phần so với bản đã đăng trên viet-studies ngày 26/7/2018)

Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng

Posted: 27 Jul 2018 03:05 PM PDT

(bài nằm trong loạt bài về Hà Nội 10 năm mở rộng địa giới hành chính trên trang VnExpress)

Bài: Đức Hoàng - Hoàng Phương - Thanh Lam

Ảnh: Giang Huy - Đỗ Mạnh Cường

Đồ họa: Tiến Thành

Ngày mở rộng Hà Nội, số phận hàng trăm nghìn nông dân Hà Tây và Vĩnh Phúc cũ rẽ ngoặt: đất ruộng bị thu hồi chóng vánh và thành "đất dự án".

Lời mở đầu

Đó là những ngày mùa hè năm 2008.

Mùa hè ấy, ở Yên Nghĩa, chàng trai Thiện phải cắn răng bán đi hết cơ nghiệp của mình, đi tha hương ở tuổi 21. Đàn trâu 38 con là gia tài mà cậu gây dựng từ năm mười sáu.

Đó là một năm trọng đại: các dự án bắt đầu đổ về vùng đất thuộc Hà Tây cũ này. Cánh đồng ven đô sau một đêm biến thành các dự án xây chung cư, khu công nghiệp, trường đại học… Chín sào ruộng, sinh kế của cả nhà Thiện nằm trong diện quy hoạch. Quê hương không còn đồng ruộng nữa. Thiện phải đi.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\2.jpg$

Bản đồ Hà Nội với các ranh giới địa chính cũ.

Mùa hè năm ấy, chính quyền tỉnh Vĩnh Phúc, trong những tháng ngày cuối cùng còn quyết định số phận của huyện Mê Linh, ký hàng chục dự án đầu tư chuyển cả nghìn héc-ta đất nông nghiệp thành biệt thự, nhà vườn, khu đô thị... Mùa hè ấy, xe hơi bóng lộn lượn khắp những cánh đồng Mê Linh trong cơn sốt tìm đất như tìm vàng.

Mùa hè năm ấy, Hà Nội mở rộng. Cuộc sống của hàng chục nghìn nông dân Hà Tây và Mê Linh ngoặt sang một trang mới. Cho đến cuối năm 2008, trên địa bàn của "Hà Nội sau mở rộng" có 1.005 dự án tiến hành thu hồi đất. Một nghìn không trăm lẻ năm dự án, với gần 200.000 nông hộ bị ảnh hưởng.

Nhưng mùa hè năm ấy không chỉ tạo ra sự hoang mang trong đời những nông dân bị thu hồi đất. Nó còn hàm chứa rất nhiều trông ngóng đổi thay.

Ở Thanh Trì, một chàng nông dân khác đã gửi gắm hết hy vọng cuộc đời vào "dự án" vừa được vẽ ra trước ngày sáp nhập. Đoán chắc rằng ruộng đồng quê mình sẽ thành khu công nghiệp, Triệu bỏ nghề nông, theo học nghề cơ khí.

Trong tưởng tượng của Triệu, anh sẽ là một trong hàng ngàn công nhân, sáng mặc đồng phục vào xưởng, chiều tan làm, cuối tháng nhận lương. Không lo bố mẹ già phải vùi mặt vào đất quanh năm kiếm non tạ thóc, tối mất ngủ lo ốc bươu vàng, đi đặt bẫy đánh chuột đồng như bao năm nay.

Mười năm trôi qua như một cái chớp mắt.

Triệu giờ sống qua ngày nhờ một cái "xưởng cơ khí" rộng 10 mét vuông trước cửa nhà. Khu công nghiệp chưa bao giờ, và có lẽ sẽ không bao giờ được xây trên mảnh đất Hà Tây cũ này. Ở Mê Linh, trên các dự án mang tên mĩ miều giờ chỉ tìm thấy những đàn bò và đàn vịt. Còn Thiện vẫn chăn trâu trên chính những mảnh ruộng từng bị thu hồi ở Yên Nghĩa.

Trong bài viết này, là câu chuyện của ba vùng đất khác nhau tại Hà Nội sau mở rộng. Số phận của chúng, cũng như hàng chục nghìn nông dân, trở thành nhân chứng cho những dự án được ký trước ngày sáp nhập Thủ đô. Rất nhiều trong số đó sau này được phát hiện là những chữ ký vội vàng, những dự án thiếu thốn các mặt, thậm chí được mô tả là những cuộc "ôm đất".

Chương 1: Một ngày và một đời

Hà Nội, ngày 1/8/2008.

Đúng 0h, lãnh đạo và lực lượng thanh tra giao thông dỡ tấm biển báo mốc địa giới phân chia Hà Tây - Hà Nội trên đường Nguyễn Trãi, đánh dấu cho ngày Thủ đô hợp nhất.

Cũng đêm ấy, có năm người đàn bà ngồi khóc ở nơi tạm giam.

Họ bị bắt ngày 31/7/2008, bởi hành vi "cản trở các lực lượng chức năng làm nhiệm vụ cưỡng chế, giải tỏa băng rôn, khẩu hiệu tại Công ty cổ phần thương mại Đức Việt, gây khó khăn cho các cơ quan chức năng khi giải phóng mặt bằng theo quy hoạch phát triển kinh tế xã hội" của thành phố Hà Đông, tỉnh Hà Tây cũ.

Cả năm người phụ nữ cư trú ở thôn Do Lộ, Yên Nghĩa, Hà Đông bị xử trong một phiên tòa ba tháng sau đó vì tội "chống người thi hành công vụ". Các hành vi được mô tả trong bản án là "dùng tay xô đẩy", "ngăn cản không cho vào khu vực tháo dỡ", "ngồi ì, giằng co với lực lượng cưỡng chế".

Tang vật thu được từ vụ án gồm một cào làm ruộng; một bát hương; một điếu cày; một tấm cót ép ghi "Nhân dân Do Lộ đòi đất nghĩa trang"; một băng rôn vải đỏ ghi "Đề nghị các cấp giải quyết đúng luật đất đai; một gậy trúc dài 80 cm, đầu to đường kính 2 cm, đầu nhỏ 1 cm; một mảnh phông bạt dứa; ba đoạn tre; một băng vải đỏ dạng khuyên tròn mặt ngoài có chữ "UBND thị xã Hà Đông, thi hành công vụ".

Năm nông phụ bị kết án từ 6 đến 9 tháng tù. Thời hạn tù tính từ ngày 1/8/2008. Trong số họ, người có trình độ cao nhất học xong lớp 12, còn lại chỉ hết lớp 3.

Cả năm người phụ nữ đều có một nghề chung: Làm ruộng.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\2(1).jpg$

Ông Mô đứng cạnh nghĩa trang cũ và mảnh đất đã bị thu hồi.

Những mảnh ruộng bị thu hồi khi xưa giờ đã trở thành một phần trong "Cụm công nghiệp Yên Nghĩa".

Mỗi lần có việc phải đi qua cụm công nghiệp, ông Mô đều gắng phóng xe thật nhanh. Ông không nhớ rõ mảnh ruộng nhà mình nằm ở nơi nào giữa những lô, nền dự án đã được phân chia ấy. Điểm chỉ dấu là một cái cột điện đã biến mất. Thay thế vào đó là những khu chung cư thưa người xen lẫn những dự án như thể bỏ hoang mọc đầy cỏ dại.

Ngày đất ruộng bị thu hồi để xây dựng cụm công nghiệp, mở trường dạy nghề, ông Mô chỉ chặc lưỡi "Thôi thì chủ trương của nhà nước…". Do Lộ không có nghề phụ, chỉ trông chờ vào cánh đồng trồng lúa và rau màu.

Thôi thì xây khu công nghiệp, mở trường dạy nghề, bọn trẻ trong nhà đi công ty chắc cũng đủ sống.

Nhưng đến giờ, khu công nghiệp chỉ lác đác nhà máy, cũng không có trường dạy nghề đâu. Chục năm qua, ông Mô chỉ thấy đất trong làng bị mất dần từ quyết định này đến quyết định khác. Phần đất nông nghiệp còn lại thì trở thành cái gọi là "đất xen kẹt" - tức là đất nông nghiệp nhưng bị kẹp giữa những kết cấu xây dựng khác, không thể dẫn nước tưới tiêu và đành bỏ vậy. Trong số 5 người bị kết án năm ấy, có bà Nhung, vợ ông Mô.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\3.jpg$

Mười năm qua, ông Mô vẫn tin việc thu hồi nghĩa trang không thỏa đáng.

Như một thói quen khi có phóng viên tìm đến nhà, ông Mô khuân chồng hồ sơ tập hợp những đơn từ, văn bản chỉ đạo, bài báo nói về lùm xùm đất đai ở Yên Nghĩa. Hồ sơ tích tụ suốt nhiều năm, ông khuân hai lần mới hết.

Những đơn từ đều có chung thắc mắc, về việc chính quyền thu hồi đất nông nghiệp cạnh nghĩa trang ven phía Nam đường Quốc lội 6 cho Công ty Đức Việt thuê. Khu đất ấy người dân vừa canh tác, vừa "để dành" mở rộng nghĩa địa của làng.

Cái nghĩa địa ấy giờ nằm cách mặt đường Quốc lộ vài trăm mét, chi chít mộ to, mộ nhỏ chỉ chực đè lên nhau. Những người làng Do Lộ đã khuất, nằm đó, trông ra mé phải là hai showroom ô tô, trước mặt là một đường tàu điện trên cao Cát Linh - Hà Đông. Phía trái nghĩa trang cũ, người ta dựng lên một nghĩa trang mới, bên trong lác đác vài ngôi mộ.

Trong kết luận của thanh tra chính phủ năm 2007, có ghi tên dự án trên mảnh đất diễn ra cuộc giằng co này: "Dự án Trung tâm dạy nghề Đức Việt là dự án của Công ty TNHH Đức Việt".

Cuộc cưỡng chế đã xảy ra để lấy đất xây cái gọi là "Trung tâm dạy nghề Đức Việt", nằm ngay mặt đường Quốc lộ 6. Nhưng ngay sau ngày sáp nhập về Hà Nội, ngay sau cuộc cưỡng chế thành công, một showroom ô tô khổng lồ được khởi công xây dựng ở đó. Mấy nông phụ đi tù về chỉ để chứng kiến lễ khai trương tưng bừng của chi nhánh Toyota Hà Đông trên mảnh đất khi xưa, với mặt tiền rộng thênh thang nhìn ra quốc lộ. Dân Do Lộ chỉ có thể chấp nhận rằng, về lý thuyết, mọi cơ sở kinh doanh có tuyển dụng và đào tạo đều mang chức năng "dạy nghề".

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\4.jpg$

Bà Út trước cổng nghĩa trang mới của Do Lộ.

Ngồi chơi trong sân nhà ông Mô, bà Út kể về cái thời trước những dự án, trước khi về Hà Nội và quê bà vẫn là mảnh đất thuần nông.

Gia đình bà Út cũng từng sung túc nhờ ruộng đồng. Tám sào ruộng, mỗi năm hai vụ lúa, một vụ màu. Có đồng bãi trồng ngô sắn, bà chăn nuôi thêm. Vợ chồng đủ nuôi ba con khôn lớn.

Con cái lớn lên không còn đồng còn ruộng, đi làm thuê nhà hàng, chạy xe ba bánh. Bao năm nay bà vừa chăm chồng bị tai biến, vừa đi hỏi chuyện đất đai. Theo từ lúc tóc hãy còn xanh, đến giờ đã một đầu tóc bạc.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\5.jpg$

Bà Út luyến tiếc thời đất ruộng vẫn nuôi được người nông dân.

Nhà ông Mô bà Nhung, hay rất nhiều nông dân mảnh đất Hà Tây cũ này năm ấy, không còn ruộng, cũng không hề có sinh kế mới. Nhiều thanh niên Yên Nghĩa của thế hệ sau bỗng trở nên ăn chơi vì có chút tiền đền bù. Nhưng tiền đền bù thì giờ đã hết, nghề nghiệp thì đã mất và những "nông dân Hà Nội" có tuổi sau 10 năm sáp nhập nếu không còn sức đi làm việc tay chân, hay có vốn mở cửa hàng, trở nên hoàn toàn thất nghiệp.

Những năm sau này, bà Nhung không còn đi bán rau, bán cà trên chợ Yên Nghĩa nữa. Từ ngày mãn hạn tù, bà ru rú trong nhà không đi đâu. Thấy khách đến, bà mở cửa rồi lẩn ra sau chái cho đến tận lúc người ta về. Cuộc đời của người đàn bà mang tiền án, đã khép lại phía sau đôi cánh cổng, chính từ ngày 1/8/2008.

Sau quy hoạch, những gì Yên Nghĩa còn sót lại là một con đê, một cánh đồng còn xanh tốt chưa bị cắm dự án, còn lại là những mảnh nham nhở của đủ loại đất khác nhau. Đất dự án chưa triển khai, đất nông nghiệp xen kẹt, mọc đủ cỏ xanh tươi nuôi một đàn trâu 300 con.

Năm 2018, sau 21 ngày làm việc, Ủy ban nhân dân phường Yên Nghĩa không thể cung cấp cho phóng viên thống kê về diện tích đất nông nghiệp không còn được canh tác trên địa bàn.

Chương 2: Khi đàn trâu trở về

Thiện năm nay 31 tuổi, có trong tay một đàn gần trăm con trâu, vài tỷ gửi ngân hàng, một ngôi nhà ba tầng ở phường Yên Nghĩa.

Mỗi buổi sáng, ông chủ Thiện thường đánh chiếc xe bán tải hơn một tỷ đi giao thịt tươi cho các quán ở Hà Đông. Thùng xe dán decan "Thiện trâu" kèm số điện thoại liên hệ. Mui xe được trang trí bằng một cặp sừng. Giao hàng xong, anh sẽ quay về bãi xem đàn trâu ăn cỏ.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\2(2).jpg$

Thiện đang buộc lại hàng rào trâu trên đất dự án.

Trưa tháng Năm, hàng chục con đen trũi đằm mình dưới mương nước. Con mương từng dẫn nước cho cả cánh đồng Nghĩa Lộ, giờ hứng nước thải, rồi trở thành vũng đầm giải nhiệt của đàn trâu. Nhiều người đi làm qua đường Yên Lộ mỗi buổi sáng, quen mắt với cảnh đàn trâu nối đuôi nhau qua đường, ăn cỏ cạnh các tòa nhà chung cư. Thi thoảng, họ dừng lại mua thịt trâu tươi mà ông chủ ngả bán ngay ven đường.

6h sáng, chúng sẽ được lùa khỏi chuồng. Một đàn lớn tự chia thành hai đàn nhỏ đi về hai hướng khác nhau. Một đàn ăn cỏ ven đường Yên Lộ. Đàn kia rẽ ngược về khu đất trống của một dự án đã cắm cọc nhiều năm chưa triển khai.

Dăm năm nay, Thiện nổi danh trên báo chí như một gương sáng về cách làm giàu "táo bạo, độc đáo" giữa Thủ đô. Người ta gọi anh là "tỷ phú chăn trâu", "đại gia chân đất". Năm 2014, Thiện còn nhận được một tấm bằng "Tôn vinh nhân tài đất Việt".

Những lời tôn vinh ấy không bàn đến một thực tế, là những mảnh đất cỏ mọc xanh tươi bây giờ để "đại gia chăn trâu" làm giàu, thật ra là những "dự án đầu tư" tham vọng thời Hà Tây mới về cùng Thủ đô. Những mảnh đất ấy, từng là đất nông nghiệp màu mỡ, nhưng bị hoán cải số phận thành "đất dự án", và bây giờ là đất hoang.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\3(1).jpg$

Khung cảnh của những quy hoạch dở dang tại Yên Nghĩa, và đàn trâu của Thiện. "Tiếc đứt ruột, nhưng không còn đồng cỏ nuôi trâu thì phải bán chứ biết làm thế nào", anh Thiện năm 31 tuổi nói về quyết định của Thiện năm 21 tuổi. Cậu thanh niên Yên Nghĩa khi ấy đã không còn cách nào khác để giữ lại đàn trâu của mình.

Trên những mảnh ruộng xã Yên Nghĩa, tỉnh Hà Tây trước ngày "về Hà Nội", hàng loạt dự án được thiết lập: một trường đại học 12 héc-ta, một bệnh viện 400 giường, một cụm công nghiệp,… Hơn 400 ha đất được thu hồi cho mục đích "phát triển kinh tế địa phương".

Mấy trăm triệu tiền bán trâu, Thiện để ở nhà cho bố mẹ, anh chị em tìm sinh kế khác. Còn mình giắt túi 1,5 triệu đồng, khăn gói vào Nam lập nghiệp. Hai năm ở Sài Gòn xoay sở đủ nghề, từ phục vụ bàn, buôn rau quả. Cho đến ngày nhận được cuộc điện thoại từ bố, Thiện đã là một tay buôn thành thạo.

Những năm con trai lang thang ở Sài Gòn, ông Hòe đi mua lại dăm con trâu. Ông tận dụng những khu đất trống chưa xây dựng làm bãi chăn thả. Để rồi nhiều năm không thấy các dự án có động tĩnh, ông liền gọi con trai về. Đó là một ngày đầu thu năm 2010. Thiện nhận được cú điện thoại của bố khi vừa đánh xong một chuyến phụ tùng cho cửa hàng xe máy cũ ở Quận 5. Sài Gòn hôm ấy nắng gắt, Thiện cảm thấy lòng chùng xuống. Cậu nghĩ rất lung. Từng phải bỏ xứ mà đi, giờ về gây dựng từ đầu? Đất đồng không còn nữa biết làm gì để ăn? Sau nửa tháng đắn đo "chọn giữa cha mẹ và công việc", Thiện khăn gói về nhà.

Trên mảnh đất trống là một khu chuồng nhốt trâu, hai cái lán nhỏ cho hai người chăn trâu thuê ngủ và một nơi quây tôn để Thiện cất xe hơi. Tổ hợp công trình mọc trên mảnh đất anh thuê lại từ đất ruộng chưa bị thu hồi, từ năm 2010. Mảnh đất kẹt giữa những lô đã thành dự án, không canh tác được nữa. Người chủ cũng đã bỏ xứ đi làm thuê. Nghề nông trở lên xa lạ với người Yên Nghĩa.

Những "cánh đồng treo" đầy cỏ trở thành nguồn sống nuôi trâu nhà anh. Chỗ này là đất nông nghiệp xen kẹt, chỗ kia là đất dịch vụ chưa có ai tới ở, nơi khác lại là đất của "cụm công nghiệp" - nơi mà trên lý thuyết đặt những nhà máy gia công hoành tráng. Cắt ở dự án này, nó lại mọc ở dự án khác, cứ thế quay vòng. Chín sào ruộng từng bị thu hồi nằm trong cụm công nghiệp, có đám giờ đã thành đồng cỏ, bãi chăn mà ngày ngày đàn trâu vẫn ăn.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\4(1).jpg$

Gần 10 năm nuôi trâu trên đất dự án bỏ hoang đã giúp Thiện có một cơ nghiệp.

"Người mua trâu, dự án sinh cỏ. Chỉ sợ không có sức mà cắt", Thiện ví von về thứ lộc trời bất tận hưởng.

Nhận định của ông chủ chăn trâu dường như đã được tính toán kỹ dựa vào cả kinh nghiệm lẫn thực tế. Bất chấp những cuộc thu hồi đất đầy quyết tâm, đất Yên Nghĩa vẫn để cỏ mọc một thập kỷ qua.

Chương 3: Qua cơn mê

Mê Linh hè 2008, một mùa hè ngột ngạt hơn mọi năm.

Tháng Tư đã có đợt nắng nóng đầu tiên mở màn cho gần chục đợt kéo dài và gay gắt suốt mùa hè. Người có tuổi như bà Kết thấy trong người lúc nào cũng như say nắng. Mùa hè năm ấy, Hà Nội trở thành tỉnh nóng nhất Đồng bằng sông Hồng. Cùng lúc, Thủ đô cũng là điểm nóng nhất trên nghị trường Quốc hội khóa XII với đề án mở rộng địa giới hành chính.

Cái nắng oi ả của mùa hè không cản trở được những người ngồi trong xe hơi có điều hòa mát lạnh đi hỏi thăm vị trí những lô đất nền đẹp nhất Mê Linh. Đến cái quán nước chè con con của bà Kết cũng đầy "cò" bâu chờ khách.

"Nghe người ta kháo nhau chỗ này sẽ mọc lên đô thị, chỗ kia sẽ xây chung cư", bà Kết bây giờ thi thoảng vẫn kể về cơn sốt đất ở Mê Linh trong buổi giao thời khi có ai hỏi đến. Dọc đường Quốc lộ 23 kéo dài từ Thanh Lâm, về tới Đại Thịnh, Tiền Phong la liệt những biển bán đất dân tự treo.

Từ đầu làng tới cuối ngõ, đâu đâu cũng râm ran chuyện đất cát như người ta phấn khởi khi U23 Việt Nam vào chung kết. Bà Kết tiếc rẻ khi thấy giá đất tăng vù vù. Giá mà bốn sào ruộng không nằm trong vùng quy hoạch khu hành chính huyện từ mấy năm trước thì bà đã bán hoặc được đền bù khối tiền.

Mùa hè ấy, Mê Linh về Hà Nội. Bà Kết lần thứ hai trở thành công dân Thủ đô.

$D:\Downloads\BVN\28-7\1.png$

Đàn vịt trên đất dự án bỏ hoang tại Mê Linh.

Sáng sớm lùa đàn vịt ra đồng, đập vào mặt cậu bé Thịnh năm ấy là những chiếc ôtô bóng loáng đậu ở đầu làng. Trong làng, đi đâu Thịnh cũng nghe người lớn nói chuyện đất cát, đền bù. Những người đàn ông, đàn bà ăn mặc lịch sự, tay khoác túi hoặc đeo kính đen bước xuống từ xe hơi. Họ đi xem đất.

Sau hè, trên những thửa ruộng xanh mướt bắt đầu dựng lên những tấm biển to đùng. Trên đó xuất hiện hình ảnh những tòa nhà đẹp đẽ, tên chủ đầu tư, những con số quy hoạch mà một cậu học hết lớp Bảy như Thịnh không hiểu.

Mùa hè ấy khép lại tuổi thơ của rất nhiều đứa bé Nội Đồng trạc tuổi Thịnh. Chúng không còn thả trúm lươn trên đồng làng. Đồng bãi chăn trâu, thả diều, đá bóng cũng thu hẹp dần, cho đến khi biến mất sau những hàng rào dây thép gai khoanh vùng quy hoạch.

"Toàn bộ dự án đô thị và nhà ở nằm trên đất Đại Thịnh này đều được ký vào thời điểm Mê Linh còn ở Vĩnh Phúc, nhiều nhất là những năm 2007 - 2008. Còn dự án phục vụ quốc kế dân sinh thì hầu như không có", ông Nguyễn Đa Bảy khẳng định.

Vị Chủ tịch xã Đại Thịnh nói rồi bấm ngón tay, điểm mặt từng dự án của An Phát, CEO, Vinalines… Để chắc chắn hơn, ông chìa ra bản sao các quyết định thu hồi đất hoặc cho phép đầu tư dự án và chỉ vào ngày ký. Toàn bộ đều được ký vào những tháng nửa đầu năm 2008, trước thời điểm sáp nhập Thủ đô chỉ ít ngày.

Theo số liệu của Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Mê Linh cung cấp, chỉ trong tháng 7/2008, có ít nhất 18 dự án đã được ký liên tiếp, với hơn 680 héc-ta đất nông nghiệp được quy hoạch thành khu đô thị, nhà vườn, biệt thự.

Trong số này, có những cuộc phê duyệt có thể đem ra làm hình mẫu cho công tác cải cách hành chính. Năm văn bản để dự án ra đời, được ký trong hơn 10 ngày làm việc, để mọi thứ xong xuôi trước ngày sáp nhập.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\3(2).jpg$

"Ruộng nhà em kia kìa, chỗ thẳng cái cống đi lên độ 50 mét, bên tay trái ấy", Thịnh ngồi trên bãi chăn vịt, chỉ về hướng đoàn xe tải chạy qua giữa cánh đồng, cuốn bụi mù mịt trong nắng chiều. Nhiều năm rồi, Thịnh vẫn nhớ ruộng nhà mình nằm ở đâu.

Cậu ngồi trên bãi đất trống đối diện một dự án nhiều năm không triển khai, nơi có mảnh ruộng nhà mình và trông một đàn vịt. Mương nước kẹt giữa khu đất quy hoạch và con đường đất trở thành đầm cho lũ vịt con bơi lội trong nắng hè.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\4(2).jpg$

Thịnh ngồi trong lều canh vịt của mình.

Trên dòng mương nhỏ, người ta tranh thủ thả cá. Con mương thực chất là nơi đất trũng nằm cạnh dự án, dùng để tiêu nước mỗi khi trời mưa. Thịnh xin người ta chăn vịt ở đấy.

Gần mười năm, Thịnh chăn bò, rồi chuyển sang chăn vịt trên các khu dự án treo ở Thanh Lâm, xã bên cạnh. Thịnh ở Mê Linh, cũng như Thiện ở Yên Nghĩa, vẫn đang làm nông trên chính mảnh đất từng là chân ruộng nhà mình.

Cuối năm ngoái, người ta lấy đất làm dự án tiếp. Thịnh bán đàn vịt đi, lờ lãi cũng được dăm chục triệu. Không còn vịt, Thịnh quay về với lựa chọn như những thanh niên khác trong thôn, xin vào công nhân dán tem nhãn điện thoại ở khu công nghiệp cách nhà sáu cây số, làm 12 tiếng mỗi ngày, kiếm hơn chục triệu mỗi tháng. Được nửa năm, cậu xin nghỉ vì "không tự do tự tại, thà về chăn vịt còn hơn".

Theo thống kê sơ bộ của ông chủ tịch, khoảng một phần tư đất nông nghiệp của bốn thôn thuộc xã này đã chuyển đổi để phục vụ dự án của doanh nghiệp lẫn nhà nước. Riêng Nội Đồng - thôn nằm ven đường quốc lộ mất khoảng 40% đất nông nghiệp.

Nếu nhìn từ trên vệ tinh xuống Mê Linh, sẽ rất dễ phát hiện ra xã Tiền Phong. Những con đường nhìn từ trên cao đã được vẽ thành những tổ hợp hình học tuyến tính cao. Đất đó dự án người ta đã giải phóng và phân lô. Địa phương bé xíu trên bản đồ này có tổng cộng 15 dự án nhà ở được phê duyệt trong năm "bàn giao con dấu" ấy.

Nhưng chưa một dự án nào thành hình. 15 dự án nhà ở ấy, chỉ đồng nghĩa với người dân mất đất sản xuất.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\5(1).jpg$

Các dự án treo tại xã Tiền Phong, huyện Mê Linh

Hai năm làm chủ tịch xã, ông Bảy chưa bao giờ nhìn thấy mặt những chủ đầu tư. Các dự án cắm cọc đã mười năm giờ vẫn bất động. Thậm chí, có dự án phục vụ quốc kế dân sinh, bệnh viện đa khoa nghìn giường giờ vẫn bỏ không. Nhiều hồ sơ dự án giờ phủ bụi trong tủ tài liệu của xã.

Mười năm nhìn lại câu chuyện của quê hương mình, ông chủ tịch vẫn tiếc cuộc sống của những năm 2003 đổ về trước. Khi dự án chưa về, người dân trồng lúa, làm hoa đi chợ bán, nhà có của ăn của để, không giàu nhưng bình yên. Thế rồi dự án về làm xáo trộn cả làng quê. Dân kháo nhau vừa có tiền bán đất, vừa được nhờ cậy dịch vụ, buôn bán, giải quyết vấn đề lao động. Bà con phấn khởi chờ ngày dân trí được mở mang.

Nhưng bao nhiêu năm trôi đi, những khu đất ấy vẫn một mặt bằng ấy. Theo lời ông miêu tả, đi sâu vào các dự án sẽ thấy rất nhiêu khê. Có nơi xây vài công trình như lô cốt thời Pháp, có nơi chỉ trồng vài cây, đổ đất sỏi cho có lệ. Có chủ dự án vì lừa đảo chiếm đoạt tài sản đã phải vào tù. "Nơi cắm biển dự án toàn là bờ xôi ruộng mật của Đại Thịnh xưa. Các đại gia chỉ nhảy vào xí đất đẹp, rồi để đó không làm gì", ông chủ tịch tiếc nuối.

Xã nhiều lần kiến nghị với các cấp có thẩm quyền nếu dự án làm thì cho ra làm, không thì trên phải thu hồi, chứ dân bỏ ruộng ra rồi đất lại bỏ hoang, nhiêu khê quá. Chủ dự án chỉ thuê vài bảo vệ, mấy người nhổ cỏ thì giải quyết được gì cho sức lao động của địa phương, trong khi ruộng đất không còn?

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\6.jpg$

Khung cảnh những dự án treo tại Mê Linh.

Lãnh đạo xã than phiền, nhiều dự án lúc san lấp mặt bằng đã bít mương máng khiến nước không có chỗ tiêu. Đến mùa mưa là dân lo ngay ngáy. Có dự án làm mương thoát thì nước lại chảy ngược về đồng. Năm ngoái sau đợt mưa dồn dập, nước đổ về ngâm đồng ruộng suốt mấy ngày, dân phải chụp ảnh từng sào rau để chờ đền bù.

Mỗi dịp tiếp xúc cử tri, dân bức xúc khi các xã khác được đầu tư kênh mương nội đồng đâu vào đấy. Đại Thịnh động một nhát cuốc xuống là vào đất dự án.

Đất đai hạ nhiệt, qua cơn sốt lại vào cơn mê. Những người chủ dốc tiền túi năm nào có khi giờ còn chẳng biết mảnh đất nền mình từng mua nằm ở đâu trong những dự án vẫn nằm trên giấy. Cò đi hết, phố huyện cũng đìu hiu. Khu đô thị với chung cư, siêu thị, bể bơi…sau bao năm bà Kết cũng không thấy nó mọc. Chỉ còn quán nước của bà ở lại, mấy hàng tạp hóa với vài quán game dăm ba lượt thanh niên ra vào.

"Ruộng không còn. Đám trẻ thì đi công ty, người già lại đi bốc phân gio, trồng hoa thuê cho làng bên cạnh, chăn bò, chăn vịt ", bà Kết tổng kết về những phận người làng mình khi cơn sốt đất quét qua.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\7.jpg$

Đàn bò được chăn thả trên mảnh đất được quy hoạch là "khu đô thị mới".

Dọc Quốc lộ 23 về đầu đại lộ Võ Văn Kiệt, các dự án ôm chặt lấy tuyến đường kéo dài từ Thanh Lâm về qua Đại Thịnh, tới tận Tiền Phong.

Trên đất dự án vẫn là ruộng đồng, vườn hoa xen lẫn vài tòa nhà không người nằm trên khu đất bỏ hoang lau lách trổ bông trắng muốt. Chỉ một cây số quốc lộ chạy qua xã Tiền Phong, hai bên đường cắm khoảng tám tấm biển dự án. Chủ tịch Bảy tiết lộ, mỗi lần đại biểu Quốc hội về tiếp xúc, nghe cử tri Tiền Phong nói rát tai về tình trạng treo của các dự án.

Cậu thiếu niên năm nào giờ đã là người đàn ông trưởng thành, có vợ và hai con. Những tấm biển quy hoạch thì vẫn nằm trơ gan ở đó.

Chương 4: Cuộc quy hoạch Thắng Lợi

Triệu học hết lớp 12 trường huyện rồi ở nhà phụ giúp bố mẹ công việc đồng áng. Song tám sào ruộng cuối đồng quanh năm ngập úng, trả về mỗi vụ non tấn thóc, không thể là sinh kế cho gia đình 5 người mãi.

Thế rồi cơ hội đổi đời nhen nhóm từ nơi gọi là "khu công nghiệp Phụng Hiệp", một dự án tầm cỡ quốc gia được người dân địa phương truyền tai nhau thời điểm bấy giờ. Cơ khí chế tạo, lắp ráp điện tử, chế biến thực phẩm sẽ là những ngành chủ đạo của khu công nghiệp vài trăm héc-ta, vốn đầu tư tính bằng chục triệu đô.

Năm 2005, người thanh niên 21 tuổi Lê Văn Triệu của thôn Hạ Giáp, xã Thắng Lợi, huyện Thường Tín bắt tay thực hiện một "dự án" có ý nghĩa quyết định với cả cuộc đời mình: đi học nghề cơ khí.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\2(3).jpg$

Anh muốn làm việc trong KCN khi nó hoàn thành. Lớp thanh niên trong bốn xã Thắng Lợi, Dũng Tiến, Tô Hiệu, Nghiêm Xuyên - những địa bàn có đất ruộng thuộc vùng quy hoạch dự án, hồi ấy cũng hồ hởi đón đầu cơ hội đổi đời kia theo cách tương tự.

Trong suốt khoảng thời gian 2 năm rưỡi học nghề, con đường 7km từ nhà Triệu đến trường Công nhân cơ điện II, với anh luôn là một hành trình của hy vọng. Anh tưởng tượng ra cảnh từ đoạn đồng trũng ngập kia một ngày sẽ mọc lên những nhà máy xí nghiệp. Anh sẽ là một trong hàng ngàn công nhân, sáng mặc đồng phục vào xưởng, chiều tan làm, cuối tháng nhận lương. Không lo bố mẹ già phải vùi mặt vào đất quanh năm kiếm non tạ thóc, tối mất ngủ lo ốc bươu vàng hay đến kỳ lúa trổ đi đặt bẫy đánh chuột đồng cắn hạt như bao năm nay.

Tháng 10 năm 2007, UBND Hà Tây phê duyệt quy hoạch chi tiết KCN Phụng Hiệp do Công Ty cổ phần SIMCO Sông Đà làm chủ đầu tư, với diện tích 175 hec-ta trong giai đoạn 1. "Từ mâm cơm nhà đến quán nước, già trẻ gái trai ai cũng bàn luận rôm rả chuyện khu công nghiệp. Hồi đấy vui lắm", Triệu kể lại.

Người dân ở đây đã bắt đầu lên kế hoạch cho những khoản tiền đền bù ruộng đất mà họ hy vọng sẽ sắp được nhận. Người định sửa sang cửa nhà, người phát triển kinh tế tư nhân. Dự án lên trang. 35 nghìn con người hồ hởi đợi chờ.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\3(3).jpg$

Triệu đi trên cánh đồng trũng, nơi có dự án "khu công nghiệp" chưa bao giờ được khởi công.

Năm ấy, Triệu "lên hà Nội" học tiếng hai tháng tại một trung tâm sau trường Đại học Bách khoa. Trong tưởng tượng của chàng trai trẻ, khi chủ đầu tư SIMCO Sông Đà triển khai giải phóng mặt bằng, Triệu lấy tiền đền bù đất đi xuất khẩu lao động sang Qatar làm cơ khí. Hai năm sau, hết hợp đồng lao động và có vốn kha khá, Triệu sẽ về quê lấy vợ, xây nhà rồi vào làm công nhân khi KCN đã hoàn thành. Nhưng đấy là cuộc đời bằng phẳng của Triệu trên kịch bản anh vẽ ra 10 năm trước, một kịch bản có hướng phát triển phụ thuộc phần lớn vào dự án KCN Phụng Hiệp. Trên thực tế, "kế hoạch 10 năm lần 1" này của Triệu bị phá sản. Khu công nghiệp ấy chưa bao giờ được xây dựng.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\4(3).jpg$

Triệu giờ sống bằng xưởng cơ khí nhỏ mở tại nhà.

"Cái làm mình buồn nhất không phải là công sức tiền bạc học nghề". Triệu kể lại bằng vẻ bất cần nhưng có chút nuối tiếc. Anh tiếc cho những kế hoạch dở dang và kỳ vọng ngây thơ của mình thời còn trẻ.

Dân xã Thắng Lợi và khu quanh đó còn tiếp tục bàn tán về dự án chưa bao giờ thành hình ấy thêm một thời gian lâu nữa. Nhưng thay vì sự hồ hởi ban đầu, họ bắt đầu hồ nghi, rồi sau đó là bế tắc vì những dự định không thể thành. Bây giờ thì họ đã không còn muốn nhắc nhớ gì về nó. Họ học cách lên "kế hoạch 10 năm lần 2" và những lần tiếp theo, độc lập với dự án tầm cỡ quốc gia này.

Triệu giờ đã là cha của 2 đứa trẻ. Xưởng cơ khí anh làm ở khoảng sân chưa đầy 10m2 trước nhà là kế sinh nhai "tàm tạm" cho cả gia đình. Bạn bè Triệu cùng học nghề thời ấy, người lông bông, người đi tứ phương làm thuê, làm mướn, người lên làm ở Quất Động, cụm công nghiệp có số phận sáng màu hơn, cách đó vài cây số.

Trong câu chuyện của một cuộc quy hoạch không thắng lợi trên địa bàn xã Thắng Lợi, không chỉ có Triệu cùng lớp thanh niên khi ấy chịu một tuổi thanh xuân lỡ dở. Cánh đồng 175 hec-ta, cũng chưa tìm được lối thoát cho mình.

Trong báo cáo tình hình thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế- xã hội hàng năm ở Thắng Lợi, có một loại thông tin, tuy không nằm trong các chiến lược quốc gia, nhưng không bao giờ thiếu: số lượng chuột hại mùa màng bị diệt. Năm 2016, con số này là khoảng 24.400 con, gần gấp 3 lần số dân của xã.

Sở dĩ đây là một thông số quan trọng, vì nó có ảnh hưởng khá nhiều đến năng suất lúa vốn đã không lấy gì làm cao của địa phương này.

Cuối năm 2012, tức là 5 năm sau cuộc đợi chờ không kết quả vào khu công nghiệp Phụng Hiệp, Ủy ban xã thực hiện dồn điền đổi thửa, mong tự cứu lấy mình.

Xã gửi kiến nghị lên Thành phố Hà Nội xin chuyển đổi sang mô hình kinh tế trang trại, với một suy nghĩ đơn giản nhưng logic: nếu không làm khu công nghiệp nữa thì hủy dự án, làm gì miễn để tăng hiệu quả kinh tế cho địa phương.

Họ chưa bao giờ nhận được hồi âm.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\5(2).jpg$

Nghề cơ khí vẫn nuôi sống Triệu, nhưng không theo cách mà anh đã tưởng tượng.

"Bây giờ chỉ cần nhìn thấy cử tri xã Thắng Lợi, Đại biểu Quốc hội đã nói ngay: Biết rồi, biết là sẽ kêu cái gì rồi" - ông Trương Công Phượng, Phó chủ tịch xã mô tả.

Kế hoạch chuyển đổi mô hình kinh tế cho cánh đồng úng trũng không thực hiện được do bị chồng chéo với quy hoạch khu công nghiệp Phụng Hiệp là lời giải thích duy nhất xã nhận được từ thành phố. Vế quan trọng hơn của câu hỏi là "vậy bao giờ khu công nghiệp Phụng Hiệp được triển khai?" chưa có ai trả lời cho họ.

Trong thời gian đó, để chứng minh phần nào sự quan tâm của mình đến cái "nửa chừng xuân bị dang dở" của xã Thắng Lợi, từ năm 2014, UBND Hà Nội triển khai cho địa phương này một dự án trồng lúa chất lượng cao.

Cứ mỗi tơ mơ sáng, một đội quân già chục phụ nữ trung niên sẽ túa ra từ khắp các ngõ xóm của địa phương này. Họ sẽ đạp xe đạp đôi chục cây số với những bao gạo "chất lượng cao" trên gác ba ga, đi thả gạo cho các quán ăn, nhà hàng, trường học lân cận. Họ được gọi với cái tên "đội quân hàng xáo". Họ cũng chính là những người chịu trách nhiệm đầu ra cho dự án nông nghiệp cấp thành phố vừa kể bên trên. Đó có lẽ cũng là dự án "khởi sắc đáng kể nhất của địa phương trong suốt 10 năm qua", theo lời ông Phượng.

Chương 5: Cuộc rà soát 10 năm

Những người như Triệu sẽ không bao giờ trả lời được câu hỏi, rằng tại sao trên đất Hà Tây năm 2008 ấy vẫn còn những cánh đồng đã được quy hoạch dở dang, ách tắc chưa triển khai như Thắng Lợi quê anh, mà Ủy ban tỉnh Hà Tây năm ấy còn ký duyệt thêm hàng trăm dự án nữa. Với một tốc độ chưa từng có.

Một thống kê của Hội quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam khẳng định rằng riêng trên đất Hà Tây trong năm 2008 có 441 dự án xây dựng với tổng diện tích hơn 48 nghìn héc-ta.

Không phải tất cả đều thất bại và trở thành đất hoang, nhưng những thất bại đều rất ấn tượng. "Siêu khu đô thị Thạch Thất" của chủ đầu tư Nam Cường được Ủy ban Hà Tây cho phép xây dựng vào ngày 26/7/2008 - tức là 5 ngày trước sáp nhập - với tổng quỹ đất hơn 800 héc-ta. Bốn năm sau, Nam Cường trả lại đất cho thành phố.

Hoặc "không gian sống lý tưởng" của công ty AIC tại Mê Linh rộng hơn 90 héc-ta, được Vĩnh Phúc cấp phép vào ngày 21/7/2008. Sau 10 năm vẫn chưa giải phóng xong mặt bằng, huyện Mê Linh "đã nhiều lần có văn bản đôn đốc nhưng chủ đầu tư không triển khai". "Bệnh viện y học cổ truyền tư nhân An Việt" ở Yên Nghĩa có quy mô 500 giường, được giao đất cũng năm 2008 và thu hồi 5 năm sau đó.

$D:\Downloads\BVN\25-7\Phận người sau những cuộc ôm đất vội vàng - VnExpress_files\2(4).jpg$

Những chân dung người nông dân "đổi đời" sau những đại dự án ngày sáp nhập về Thủ đô.

Trong suốt 10 năm sau ngày sáp nhập, Hà Nội liên tục phải thực hiện công tác thanh tra, rà soát và thu hồi hàng trăm dự án xây dựng thiếu hiệu quả hoặc không thể triển khai ở Hà Tây, Vĩnh Phúc. Nhưng đến giờ hệ quả của những tờ quyết định năm ấy vẫn chưa giải quyết xong. Đất dự án vẫn bỏ hoang, không thể chuyển đổi lại thành đất ruộng.

"Không ít chủ đầu tư không đủ năng lực hoặc chỉ có mục đích „ôm đất‟ khiến nhiều dự án được phê duyệt, giao đất hàng năm trời nhưng vẫn chỉ là bãi trống" - Phó bí thư Thành ủy Hà Nội Nguyễn Công Soái nói trong một hội thảo năm 2009.

"Chưa chặt chẽ" là cách ông Soái mô tả quy trình, thủ tục phê duyệt và thẩm định nhiều dự án tại Hà Nội thời điểm đó.

Trong lúc chờ Hà Nội đi tìm lại sự "chặt chẽ" trong phê duyệt dự án, Thiện,

Thịnh và Triệu vẫn chỉ mong được chăn trâu, chăn vịt và thả cá trên những mảnh ruộng xưa cũ. Sau bao biến động, họ chỉ muốn được yên ổn làm nông. Như chưa bao giờ có ngày mở rộng, chưa bao giờ có "dự án hứa hẹn" và chưa bao giờ có những ngày hè năm 2008.

Nguồn: https://vnexpress.net/interactive/2018/ha-noi-nam-2008-nhung-cuoc-om-dat-voi-vang-3765299

Văn nghệ sĩ Việt nam bị biến thành ‘loại thú cô đơn’?

Posted: 27 Jul 2018 02:57 PM PDT

Ánh Liên

Trong lễ kỷ niệm 70 năm Ngày thành lập Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật Việt nam vào sáng ngày 25.07, TBT Nguyễn Phú Trọng đã thay mặt lãnh đạo Đảng và Nhà nước phát biểu: 'Người nghệ sĩ phải bám sát, dám đi vào những mũi nhọn của cuộc sống'.

Mũi nhọn trong nhiều lĩnh vực như: cuộc sống trong nông nghiệp, công nghiệp, trong thương trường, trên mặt trận an ninh, quốc phòng.

Thực sự đây là một phát biểu chỉ đạo mang tính trừu tượng khi mà 'mũi nhọn của cuộc sống' chưa được xác định và làm rõ, nó là cái gì, nó ở đâu, và nó như thế nào? Thậm chí, bản chất của khái niệm mũi nhọn cuộc sống mang tính tiêu cực hay tích cực cũng không hề được làm rõ.

Đáng lý ra, trong bài phát biểu liên quan đến 70 năm Hội văn học nghệ thuật, là một Giáo sư xây dựng Đảng, TBT Nguyễn Phú Trọng có thể sử dụng cụm từ mang tính truyền thống và dễ hiểu hơn là: "xây dựng đội ngũ vừa hồng, vừa chuyên". Yếu tố này đã từng theo đuổi, bám sát lớp nghệ sĩ Việt từ trong chiến tranh cho đến khi hòa bình, và nhiều nghệ sĩ đã phải vỡ mộng trước hiện thực khách quan.

Văn nghệ sĩ Việt nam như rối nước đẩy tính 'cô đơn'. Ảnh minh họa.

Hoặc không, Ngài TBT có thể đề xuất một cách táo bạo là 'trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng' với nòng cốt là đẩy mạnh sự sáng tạo nghệ thuật và tự do trong nghệ thuật lên trên hết. Tuy nhiên, trong bài phát biểu của người đứng đầu ĐCSVN lại thiếu vắng điều này, trong khi đó, lại nhắc đi nhắc lại mặt trận cách mạng của giới văn nghệ sĩ, bản thân mặt trận này chứa đựng những cây bút sắc bén để đấu tranh chống lại những ai phản đối Đảng. Nó khiến người viết nghĩ ngay đến cây bút Hồng Cương, người từng có bài phê phán trực diện Nhân văn - Giai phẩm - một phong trào đòi hỏi đổi mới văn nghệ và cởi trói văn nghệ: Hạ được tập thơ Việt Bắc và hạ được Tố Hữu xuống là hạ được cả giá trị văn nghệ kháng chiến xuống và hạ được sự lãnh đạo văn nghệ của Đảng và Chính phủ xuống.

Sở dĩ phải đặt ra những 'kỳ vọng' mang tính lớn lao đối với phát biểu của Ngài TBT như vậy bởi chính vì nền văn học Việt nam hiện nay xô bồ, nghệch ngạc, cô đơn, bất lực và bị xé lẻ. Nó trở thành một mớ lộn xộn vì thiếu đi tính tự do trong sáng tác, sự cảm nhận và trách nhiệm để tự do sáng tác. Nói như tác giả Phan Huy Đường trong tác phẩm 'Vẫy gọi nhau làm người' thì nền văn học - nghệ thuật Việt nam chưa thực sự làm tốt được 'nghề làm người', trong địa vực này, giới văn nghệ sĩ đã bị chế độ quản lý chia rẽ, cô lập, biến thành 'loại thú cô đơn, khinh nhau, nghi nhau, rình mò nhau, hại nhau trong bóng tối'.

Tính đến nay, vẫn chưa có một bài phát biểu hay một đề cương đủ lớn để giúp vực dậy nền văn học - nghệ thuật trong nước, kể cả khi nhà nước tìm lại sự giúp đỡ của Đề cương về văn hóa Việt Nam (1943). Lý do giản đơn, vì tính sáng tạo và tự chủ về sáng tạo không hề được khuyến khích, nên giới văn nghệ sĩ tìm lại lối mòn hoặc những con đường dễ dãi để hiện thực lối mòn. Đòi hỏi nền văn học - nghệ thuật nước nhà phải 'khẳng định cái mới, cái tích cực, cái tốt đẹp và chống cái ác, cái xấu xa, thấp hèn' trở thành nhiệm vụ cực kỳ nan giải dành cho số đông văn nghệ sĩ.

Tiếp đó, trong bài phát biểu, Ngài TBT nhấn mạnh 'Đảng không áp đặt, ép buộc, gán cho văn học, nghệ thuật một nhiệm vụ "chính trị" khô khan, giản đơn, nhất thời nào, mà hiểu nó như một sứ mệnh'. Đây là một nghệ thuật tu từ - đảo nghĩa, biến cái hiển nhiên khi lập luận thành không có, và ủy thác sự định hướng, chỉ đạo này trở thành sứ mệnh của chính nền văn học - nghệ thuật nước nhà. Câu nói dẫn ra nêu trên vừa là sự khuyến dụ, nhưng vừa tạo ra sự răn đe mang tính thực tế đối với giới văn nghệ sĩ. Bởi sự phát triển của đường lối văn học - nghệ thuật ngày hôm nay đang rơi vào trạng thái bít lối, bởi nó không có vùng cấm, nhưng nó luôn có barrie giới hạn do Đảng tự vạch ra. Giới hạn này không chỉ khiến cho giới văn nghệ sĩ tù túng trong không gian sáng tạo, mà còn o ép họ vào những chủ đề được chỉ định. Hằng năm, các hội thi thơ - văn hoặc đợt tuyên truyền luôn bị định hướng bởi ban tuyên giáo; các website mạc sát - xúc phạm nhân phẩm, danh dự của những người bất đồng chính kiến như trang phụ san Văn nghệ Tp.HCM vẫn tồn tại; nhóm vận động Văn việt thì luôn bị phản ứng, lên án và bị áp đặt bằng danh ngữ 'phản động'; những người tham gia đổi mới văn như Bùi Chát thì bị gặp vấn đề an ninh; những tác phẩm như tập thơ Trần Dần vừa xuất bị đã bị phát cơ quan an ninh tuýt còi...

Những sự kiện thực tế về tự do và sáng tạo theo cung cách mà Đảng vạch ra khiến giới văn nghệ sĩ sợ hãi và một số đã đi vào con đường sáng tác mà nơi 'sự tầm thường dễ dãi ám ảnh mình'. Các tác phẩm thì rơi vào trạng thái 'giãi bày tâm trạng cá nhân, hạ thấp con người'.

Trong một góc nhìn đầy đủ, thì chính cung cách quản lý không gian méo mó từ Đảng, những gánh nặng chính trị hẹp hòi (luôn nhấn mạnh tôn vinh sự nghiệp vinh quang và đời đời của đảng) đã tạo ra sự dặt dẹo của nền văn học - nghệ thuật, và giờ đây, Đảng phê phán nó - mặc định nó như một sản phẩm của quá trình thị trường hay tác động tiêu cực của đời sống xa rời 'kim chỉ nam' của Đảng.

A.L.

VNTB gửi BVN

Vì đâu lại có quá nhiều lãnh đạo giả dối?

Posted: 27 Jul 2018 02:55 PM PDT

Trúc Giang

Luật sư Trần Hồng Phong (Đoàn Luật sư TP.HCM) xuất thân là phóng viên báo Pháp Luật TP.HCM, chia sẻ rằng ông đang quá ngao ngán một đất nước mà quá nhiều người giả dối, đặc biệt là tầng lớp lãnh đạo. Sẽ chẳng ai còn tin ai nữa. Sẽ đến lúc loạn lạc, chia tay - vì đã lừa dối nhau...

iPhone X giá 2 triệu đồng và sự đồng lõa

Luật sư Trần Hồng Phong dẫn câu chuyện chiếc điện thoại iPhone X hiện bày bán khá nhiều ở Sài Gòn với giá rẻ đến bất ngờ: 2 triệu đồng, tức chưa tới 100 Mỹ kim.

"Dĩ nhiên đó là hàng Tàu!" - luật sư Trần Hồng Phong nói tiếp, ngoại trừ vẻ bề ngoài giống y chang, đây hoàn toàn không phải là chiếc iPhone X - cả về phương diện phần cứng lẫn phần mềm. Chiếc iPhone Trung Quốc hoàn toàn không có những tính năng cơ bản và tuyệt vời của chiếc iPhone X chính hãng.

"Nếu chúng ta tiếp tay cho những loại hàng hóa sản xuất theo kiểu xấu xa như thế này, theo tôi, tức là chúng ta đồng lõa với sự giả dối, hành vi ăn cắp, tiêu thụ hàng gian. Chúng ta tiếp tay cho sự thiếu công bằng, thiếu tự trọng và thiếu trong sáng, đàng hoàng. Đây cũng chính là một trong những lý do vì sao Tổng thống Trump lên án Trung Quốc ăn cắp Mỹ về sở hữu trí tuệ và khai mào cuộc chiến tranh thương mại hiện nay.

Ảnh minh họa.

Tại Việt Nam, trong kinh doanh cũng có không ít trường hợp tương tự. Ví dụ như bán chiếc cà vạt nói là hàng Việt Nam, Hàn Quốc... nhưng thực chất là hàng do Trung Quốc sản xuất.

Nhìn rộng hơn, đáng buồn là xã hội Việt Nam chúng ta đang sống trong sự ngập tràn của trào lưu giả dối, đạo đức giả. Không chỉ là trong chuyện kinh doanh mua bán hàng hóa, mà giả dối đã lan sang tất cả mọi khía cạnh: trong học tập như sửa điểm thi trơ trẽn, bằng cấp (bằng giả, học dỏm), cho đến đạo đức, thậm chí là trong lĩnh vực chính trị - chẳng hạn là quan tham nhũng, mà viết sách hô hào chống suy thoái tư tưởng, kiến thức (lỗi thời, lạc hậu hàng thế kỷ, không cập nhật thực tế, tiến bộ khoa học kỹ thuật, văn minh nhân loại)...

Nguồn gốc, nguyên căn của trào lưu giả dối này từ đâu và do ai? Thiết nghĩ chúng ta đều đã hiểu và ngao ngán. Than ôi, một đất nước mà quá nhiều người giả dối, đặc biệt là tầng lớp lãnh đạo, thì sẽ chẳng ai còn tin ai nữa. Sẽ đến lúc loạn lạc, chia tay - vì đã lừa dối nhau". Luật sư Trần Hồng Phong quan sát trong nỗi niềm chua chát.

Dùng quyền lực chính trị để làm kinh tế?

"Sự giả dối ấy đang được nhân danh bằng những mỹ từ về sự cao đẹp của người cộng sản!". Luật sư Trần Thành (Đoàn Luật sư TP.HCM) tiếp lời đồng nghiệp Trần Hồng Phong.

Ls Trần Thành nói rằng Bí thư Nguyễn Thiện Nhân đã nhập nhằng giữa pháp luật về đất đai quốc gia với các quy tắc nội bộ của Đảng Cộng sản, lúc ông Nguyễn Thiện Nhân phát biểu "sai phạm 'đất Phước Kiển' là do chưa làm tốt quy trình quản lý kinh tế Đảng" tại Hội nghị sơ kết công tác kiểm tra, giám sát kỷ luật Đảng 6 tháng đầu năm và triển khai phương hướng, nhiệm vụ 6 tháng cuối năm 2018 do Ủy ban Kiểm tra Thành ủy TP.HCM tổ chức hôm 23-7.

"Đảng có kiểm soát nổi kinh tế thị trường? Tôi từng được nghe câu hỏi đó của PGS. TS. Phạm Quý Thọ, Học viện Chính sách và Phát triển, một cơ sở giáo dục thuộc Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Khi ấy, ông Phạm Quý Thọ chia sẻ rằng cần loại bỏ sự kiểm soát của thế lực chính trị lên các tổ chức hoạt động kinh tế, và thị trường phải được giải phóng khỏi quyền lực cưỡng chế đó. Điều này cho phép sức mạnh kinh tế trở thành thứ kiểm soát quyền lực chính trị, hơn là sự củng cố cho chính nó…". Luật sư Trần Thành nói.

Là chuyên gia về lãnh vực tư vấn thương mại quốc tế, tranh chấp nội bộ doanh nghiệp, luật sư Phùng Thanh Sơn (Đoàn Luật sư TP.HCM), nghĩ rằng cách đánh giá vấn đề của ông Bí thư Nguyễn Thiện Nhân, cho thấy pháp nhân kinh doanh của Thành ủy hoạt động không theo luật pháp chung của quốc gia, mà theo luật riêng của nội bộ Đảng. Điều đó dễ đưa đến sự bao biện và giả dối khi biện minh sai phạm như kiểu "do chưa làm tốt quy trình quản lý kinh tế Đảng".

"Nếu theo điều lệ của Công ty Tân Thuận, việc chuyển nhượng 32,4 ha đất này thuộc thẩm quyền quyết định của chủ sở hữu - tức Văn phòng Thành ủy thì phải có sự phê duyệt của cấp có thẩm quyền của Thành ủy TP.HCM. Nếu theo quy định nội bộ của Thành ủy, cá nhân phó bí thư thường trực Tất Thành Cang có quyền quyết định thì việc chuyển nhượng này hoàn toàn hợp pháp.

Trong vụ việc này, chúng ta thấy thực chất đây không phải là cuộc "đối đầu" giữa Công ty Tân Thuận và Công ty Quốc Cường Gia Lai, mà là cuộc "đối đầu" giữa Thành ủy - Chủ sở hữu Công ty Tân Thuận và Công ty Quốc Cường Gia Lai. Bởi nếu không phải như vậy thì theo quy định pháp luật, chỉ có tòa án mới có quyền tuyên một giao dịch là vô hiệu". Luật sư Phùng Thanh Sơn lập luận.

Tự do kinh tế và tự do chính trị

Người viết đồng ý với đề xuất cần loại bỏ sự kiểm soát của thế lực chính trị lên các tổ chức hoạt động kinh tế của PGS. TS. Phạm Quý Thọ. Bởi ngay cả chính người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn tiếp tục băn khoăn về cái gọi là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Điều đó có thể thấy rõ trong nội dung của "Nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Ðảng khóa XII về hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa" do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng ký ban hành ngày 3-6-2017 [tải về tại http://bit.ly/2v4sRbY]: "Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta thực hiện còn chậm. Một số quy định pháp luật, cơ chế, chính sách còn chồng chéo, mâu thuẫn, thiếu ổn định, nhất quán; còn có biểu hiện lợi ích cục bộ, chưa tạo được bước đột phá trong huy động, phân bổ và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực phát triển" (trích).

Tự do kinh tế liên quan mật thiết tới tự do chính trị, do vậy trong khi chưa có tự do chính trị, xin hãy tôn trọng tự do kinh tế bằng việc loại bỏ sự kiểm soát của thế lực chính trị lên các tổ chức hoạt động kinh tế. Nếu không, chắc chắn sẽ lặp lại điệp khúc "do chưa làm tốt quy trình quản lý kinh tế Đảng…".

T.G.

VNTB gửi BVN.

Hosting Nên Dùng

Đăng ký Youtube

“Việt Nam ở đâu trong chiến tranh thương mại Mỹ-Trung” plus 3 more

Chiến tranh thương mại bắt đầu

Bàn cờ chiến lược thay đổi

Bàn cờ đồng minh thế nào

Nội bộ Trung Quốc ra sao

Trở về tương lai thời Chiến tranh Lạnh

Trò chơi quyền lực mới

Dấu ấn Lighthizer

Nhận thức chiến lược mới

Việt Nam đang ở đâu?

Việt Nam phải làm gì?

Thay lời kết

Tham khảo

(bài nằm trong loạt bài về Hà Nội 10 năm mở rộng địa giới hành chính trên trang VnExpress)

Lời mở đầu

Chương 1: Một ngày và một đời

Chương 2: Khi đàn trâu trở về

Chương 3: Qua cơn mê

Chương 4: Cuộc quy hoạch Thắng Lợi

Chương 5: Cuộc rà soát 10 năm

iPhone X giá 2 triệu đồng và sự đồng lõa

Dùng quyền lực chính trị để làm kinh tế?

Tự do kinh tế và tự do chính trị

0 nhận xét:

Đăng nhận xét

Microsoft Surface Pro

Popular Posts

Bài đăng nổi bật

“Trung Dũng: Tôi không phải người bất chấp làm mọi thứ để giàu!” plus 12 more

Social Media Icons

Tìm kiếm Blog này

Lưu trữ Blog

Báo cáo vi phạm

Giới thiệu về tôi

Tổng số lượt xem trang

Dating Women

Trang